Ένα ακόμα δείγμα πολιτικής αγκύλωσης: συζητούμε θέματα που για την υπόλοιπη Ευρώπη θεωρούνται αυτονόητα! Σήμερα δεν αμφισβητείται ότι τόσο ο κομμουνισμός (ιδιαίτερα στη σταλινική του μορφή) όσο και ο φασισμός (ιδιαίτερα στη ναζιστική του εκδοχή) συνιστούν δύο εγκληματικές εκφάνσεις του ολοκληρωτισμού που συγκλόνισε την Ευρώπη του 20ου αιώνα. Ηθικοπολιτικά μιλώντας, για τη μεταναζιστική και μετακομμουνιστική Ευρώπη, οι διαφορετικές εκδοχές του ολοκληρωτισμού ουδόλως διαφέρουν. Η καταπίεση, οι διώξεις και οι δολοφονίες δεν έχουν χρώμα! Μέρος των κοινών Ευρωπαϊκών αξιών είναι η σθεναρή αντιπαλότητα απέναντι σε κάθε είδους ολοκληρωτισμό.
Τον Απρίλιο 2009, με πρωτοβουλία κυρίως χωρών-μελών της ανατολικής Ευρώπης που είχαν την ατυχία να βιώσουν τον κομουνιστικό ολοκληρωτισμό, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (ΕΚ) καθιέρωσε την 23η Αυγούστου ως την Ευρωπαϊκή Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Σταλινισμού και του Ναζισμού. Η σχετική απόφαση υπερψηφίστηκε με μεγάλη πλειοψηφία (533-44, 33 αποχές), αν και από τους 24 Έλληνες ευρωβουλευτές μόνο 2 την υπερψήφισαν! Ο πολιτικός πρωτογονισμός δεν έχει χρώμα!
Στο κείμενο της απόφασης του ΕΚ αναφέρεται ρητά ότι δεν υπάρχουν πλήρως αντικειμενικές ιστορικές αφηγήσεις και ότι η ερμηνεία της ιστορίας δεν μονοπωλείται από καμία πολιτική παράταξη. Οι στοχαστικές επισημάνσεις, όμως, δεν οδηγούν σε μαλθακό σχετικισμό, ούτε αποτρέπουν τη διαυγή ηθικοπολιτική πράξη (από-φαση). Το ΕΚ εκφράζει «το σεβασμό για όλα τα θύματα ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη», καταδικάζει «τη μαζική παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τα ολοκληρωτικά κομμουνιστικά καθεστώτα», και διακηρύσσει το «σεβασμό για την ελευθερία, αξιοπρέπεια, ισότητα, και κράτος δικαίου».
Τον Ιούνιο 2011, το Συμβούλιο των Υπουργών Εσωτερικών και Δικαιοσύνης της ΕΕ υιοθέτησε την απόφαση του ΕΚ και κάλεσε τα κράτη-μέλη να αποφασίσουν πως θέλουν να τιμούν την Ημέρα Μνήμης, «με αξιοπρέπεια και αμεροληψία». Η Εσθονία, ως τωρινή προεδρεύουσα χώρα της ΕΕ, δεν πρωτοτύπησε με τη διοργάνωση εκδήλωσης για τα «εγκλήματα που διαπράχθηκαν από κομμουνιστικά καθεστώτα» , στο πλαίσιο της Ημέρας Μνήμης. Όχι τόσο γιατί το ίδιο έκαναν και άλλα κράτη-μέλη όταν είχαν την προεδρία, όσο, κυρίως, γιατί η σχετική εκδήλωση (απόδοση τιμής, συνέδριο ιστορικών, και έκθεση μουσείου) εξέφρασε το πνεύμα του Συμβουλίου Υπουργών και του ΕΚ.
Ο υπουργός Δικαιοσύνης κ. Κοντονής είχε διαφορετική γνώμη. Αρνήθηκε τη συμμετοχή της Ελλάδας στην Εσθονική εκδήλωση για την Ημέρα Μνήμης με ένα σαθρό σκεπτικό, το οποίο απο-καλύπτει την ηθικοπολιτική αμβλύνοια του ιδίου και της κυβέρνησής του.
Κατ’ αρχάς, ενώ επικρίνει το δολοφονικό χαρακτήρα του ναζιστικού καθεστώτος, αναφέρεται στον κομμουνισμό μόνο ως ιδεολογία, λες και δεν μετουσιώθηκε ποτέ σε πράξη! Πόσο βολικό! Ξεχνά ότι το Εσθονικό συνέδριο δεν αποσκοπεί στη συζήτηση των «ιδεολογικών ρευμάτων» που γεννήθηκαν στο εσωτερικό της κομμουνιστικής θεωρίας, αλλά θέλει να συζητήσει τα εγκλήματα των κομμουνιστικών καθεστώτων – θέλει να μιλήσει για πράξεις.
Μπορεί κάποιος να παραμένει αριστερός και, συγχρόνως, να καταδικάζει τα εγκλήματα των κομμουνιστικών καθεστώτων; Ναι μπορεί (αυτή ήταν λ.χ. η στάση του αείμνηστου Άγγελου Ελεφάντη), όπως μπορεί κάποιος να είναι χριστιανός και να ντρέπεται για τα εγκλήματα της Ιεράς Εξέτασης ή να είναι δημοκράτης και να επικρίνει τα αποικιοκρατικά εγκλήματα που διέπραξε η (δημοκρατική) χώρα του. Υπό έναν όρο: ότι, σε ένα βαθύτερο αξιακό επίπεδο, έχει επιλέξει μια στοχαστική στάση ζωής. Ότι τον ενδιαφέρει ο διάλογος και η αλήθεια. Η στοχαστική στάση θα τον ωθήσει να δει τα σκοτεινά σημεία της ιδεολογίας του, να εκλεπτύνει (ανα-θεωρήσει) τις πεποιθήσεις του, και να εμβαθύνει την ηθική του συγκρότηση. Η μετάβαση από το πεδίο των πεποιθήσεων στο πεδίο της πράξης ουδέποτε είναι ευθύγραμμη στην πολιτική, αλλά διαμεσολαβείται από εξουσιαστικές επιδιώξεις, ανθρώπινα πάθη, ιστορικούς εθισμούς, και τις ανάγκες της πολιτικής συγκυρίας. Ο στοχαστικός άνθρωπος έχει επίγνωση αυτής της πολυπλοκότητας και, άρα, νοιώθει την ανάγκη να βρίσκεται σε ηθική εγρήγορση, διατηρώντας την ικανότητα να εκπλήσσεται.
Ο ευρωκομουνισμός που εμμέσως εκθείασε ο κ. Κοντονής στην επιστολή του στην Εσθονική προεδρία προέκυψε ακριβώς επειδή οι στοχαστικοί αριστεροί, στη δεκαετία του 1970, ένοιωθαν άβολα με τα εγκλήματα καθεστώτων με τα οποία είχαν ιδεολογική συγγένεια. Η αναγνώριση αυτών των εγκλημάτων ήταν το έναυσμα για την εκλέπτυνση της αριστερής σκέψης. Ο Τζώρτζ Οργουελ κατάλαβε ότι δεν θα μπορούσε να παραμείνει σοσιαλδημοκράτης παρά μόνο αν κατήγγειλε την ολοκληρωτική φύση του σοβιετικού κομμουνισμού, αφού μόνο τότε οι αξίες της ισότητας και της αλληλεγγύης θα αποκτούσαν ηθική καθαρότητα και πολιτική πειθώ. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης συνειδητοποίησε ότι η «επαναστατική» σκέψη, ακριβώς για να παραμείνει «επαναστατική» έπρεπε να διαρρήξει κάθε ιδεολογικό δεσμό με εγκληματίες τύπου Στάλιν, Μάο, και Πολ Ποτ.
Είναι θεμιτή η εξίσωση του ναζισμού με τον κομμουνισμό, στην οποία αντιτάχθηκε ο κ. Κοντονής (και οι πλείστοι Έλληνες ευρωβουλευτές το 2009); Σε ηθικοπολιτικό επίπεδο, είναι επιβεβλημένη! Όπως τονίζει η απόφαση του ΕΚ, από τη σκοπιά των θυμάτων, είναι «ασήμαντο ποιο καθεστώς τους στέρησε την ελευθερία, ή τους βασάνισε ή τους δολοφόνησε» . Το γεγονός είναι ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια βάναυσα και συστηματικά καταπατήθηκε. Η ηθική απόφανση συνιστά πράξη ευθύνης απέναντι στον Άλλο: το ηθικώς σκεπτόμενο ον δεν μπορεί να κλείσει τα μάτια στις βαρβαρότητες, ιδιαίτερα μάλιστα αν αυτές προέρχονται από τη ‘δική του’ πλευρά. Η στοχαστική στάση ζωής διατηρεί το άτομο σε ηθική εγρήγορση, εφόσον «το στραβόξυλο της ανθρώπινης φύσης» είναι τέτοιο που διαστρέφει ακόμα και τις ευγενέστερες των προθέσεων και ιδεολογιών. Τίποτα το ανθρώπινο δεν είναι ανεπίληπτο
Ιστορικά μιλώντας, ο ναζισμός και ο κομμουνισμός ήταν δυο διακριτά φαινόμενα, με διαφορετικές αφετηρίες και ιδεολογικές αναφορές. Οι ιστορικοί ερευνούν τις διαδρομές τους και τα ιστορικά συμφραζόμενά τους. Από ηθικής απόψεως, όμως, δεν υπάρχει χώρος για ασάφεια: η μαζική παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων από ολοκληρωτικά καθεστώτα είναι καταδικαστέα. Όπως τονίζει η απόφαση του ΕΚ, η «ηθική ανανέωση» είναι εφικτή μόνο μέσα από την «παραδοχή της ευθύνης».
Ενώ η δημοκρατική Ευρώπη έμαθε από την εμπειρία του ολοκληρωτισμού, αστόχαστοι πολιτικοί όπως ο κ. Κοντονής και οι ομοϊδεάτες του απο-καλύπτουν τη διανοητική τους ένδεια και την ηθικοπολιτική τους αμβλύνοια. Η ηθική πυξίδα απενεργοποιείται όταν η πολιτική εκλαμβάνεται, όπως έλεγε ο αείμνηστος Βάτσλαβ Χάβελ, ως μια «τεχνολογία ισχύος και χειραγώγησης» . Η περίπτωση Κοντονή (και των Ελλήνων ευρωβουλευτών το 2009) μας θυμίζει πόσο δύσκολο είναι να αποσυνδέεις την ηθική σου κρίση από πολιτικές σκοπιμότητες.
