Δευτέρα 22 Νοεμβρίου 2010

Μεταξύ ευτέλειας και ελπίδας

Σύμφωνα μια άποψη, ας την πούμε κανονιστικά ορθολογική, η πολιτική είναι η αντιπαράθεση έλλογα επεξεργασμένων θέσεων. Τα πολιτικά υποκείμενα κυρίως είναι νοητικές οντότητες, οι οποίες σχηματίζουν απόψεις για επιμέρους θέματα και τις θέτουν στην κρίση του εκλογικού σώματος. 
Υπάρχουν αρκετά στοιχεία αλήθειας σε αυτή τη θεώρηση. Η δημοκρατία είναι το κατ΄ εξοχήν πολίτευμα του λόγου. Αναμένεται οι συμμετέχοντες να εκφράζουν απόψεις, τις οποίες να έχουν διαμορφώσει όχι με αναφορά σε πατροπαράδοτες συνήθειες, ούτε με βάση εξουσιαστικές εξαρτήσεις, αλλά με τη χρήση του ορθού λόγου.
Η θεώρηση όμως αυτή, στο βαθμό που παραμένει απλώς κανονιστική, καταλήγει να είναι απλοϊκή. Δεν είμαστε μόνο νοητικές οντότητες, αλλά και ενσώματες υπάρξεις, με ιστορική πορεία, και συμφέροντα. Η λογική δεν είναι αυθύπαρκτη, αλλά οργανικό μέρος της συνολικής μας ύπαρξης.   
Η συμπεριφορά του πολίτη λ.χ. που απογοητεύεται και απέχει από τις εκλογές είναι κατανοήσιμη. Η συμμετοχή στην εκλογική διαδικασία νοηματοδοτείται από εξω-λογικά στοιχεία. Όταν αυτά απισχνούνται, αδυνατίζει η ορθολογικότητά μας.   Όσοι ψηφίζουμε, το κάνουμε γιατί εντάσσουμε τη λογική μας σε μια ευρύτερη αυτοκατανόηση: δρούμε ενδεχομένως από καθήκον, από προσωπική υποχρέωση, ή γιατί μας εμπνέει ένας υποψήφιος. Το «καθήκον», η «υποχρέωση»  και η «έμπνευση» είναι στοιχεία που καλλιεργούνται στην κοινότητα που μετέχουμε, δεν είναι απλά προϊόντα της ατομικής νόησης. Η κρίση μας διαμορφώνεται συχνά με ανεπίγνωστο τρόπο από τον τρόπο του συλλογικού βίου. 

Όταν στις εκλογές υπερψηφίζονται τηλεκατασκευασμένα «κύμβαλα αλαλάζοντα» αυτό δεν οφείλεται μόνο στην αναγνωρισιμότητά τους, αλλά και στο ότι η ίδια η διαδικασία της επιλογής συνιστά, για το τηλεθισμένο άτομο, μια προσομοίωση επιλογής τηλεοπτικού παιχνιδιού. Στο μέτρο που η καθημερινότητά μας διαμεσολαβείται από την οθόνη (της τηλεόρασης, του «έξυπνου» κινητού, του υπολογιστή), η «παιγνιοποίηση» που συστηματικά καλλιεργούν οι σύγχρονες τεχνολογίες επικοινωνίας προεκτείνεται δυνητικά και στην πολιτική.
Όπως εύκολα ψηφίζεις με ένα κλικ σε μια ιστοσελίδα, ή με ένα SMS σε έναν τηλεοπτικό παιχνίδι, το ίδιο «εύκολη» πιθανόν θεωρείς ότι είναι και η επιλογή πολιτικού εκπροσώπου. Δεν χρειάζεται να έχεις ακούσει τις απόψεις, ας πούμε, του κ.Ψινάκη (ακόμη κι αν υπήρχαν), αρκεί που νομίζεις ότι τον «γνωρίζεις». Ο κ.Ψινάκης κατοικεί ήδη ως τηλεομοίωμα στο μυαλό σου, αφού τόσο απλόχερα του πρόσφερες χώρο. Η πολιτική κρίση σου διαμορφώνεται σχεδόν ανεπίγνωστα από τη βιρτουαλική οικειότητα που αποπνέει μια τηλεπερσόνα.
Σε ένα πολιτικό σύστημα με εμπεδωμένα κριτήρια ορθολογικής λειτουργίας, υποψηφιότητες σαν αυτή του κ.Ψινάκη συνήθως δεν τίθενται καν προς επιλογή, όπως μια εφημερίδα που σέβεται τον εαυτό της δεν δίνει το λόγο σε τρομοκράτες. Στην επικράτεια του λόγου συμμετέχεις υπό προϋποθέσεις. Όση ευθύνη έχει ο πολίτης που σταυρώνει την τηλεπερσόνα, άλλη τόση (και μεγαλύτερη) έχει αυτός που την προ-επιλέγει. Ως πολίτες επιλέγουμε από ένα ήδη επιλεγμένο μενού.
Η ωριμότητα ενός πολιτικού συστήματος κρίνεται (και) από τις επιλογές που θέτει προς επιλογήν. Όσοι προ-επέλεξαν (τους έδωσαν, δηλαδή, τη δυνατότητα να είναι υποψήφιοι στις πρόσφατες τοπικές εκλογές) τον πρωτοδίκως καταδικασθέντα κ.Ψωμιάδη και τον υπό δικαστική διερεύνηση κ.Μαντούβαλο, για να εγκωμιάσουν στη συνέχεια την «ανθρωποκεντρικότητα» του πρώτου και την «παραταξιακή συνείδηση» του δεύτερου, μας έδωσαν επαρκή δείγματα των κριτηρίων που καθοδηγούν την πολιτική συμπεριφορά τους. Οι πράξεις τους γειώνουν τη ρητορική τους.
Όπως «γνωρίζουμε» τις τηλεπερσόνες μέσα από το κατασκευασμένο προφίλ τους, έτσι, στη μιντιακή κοινωνία, «γνωρίζουμε» και τους πολιτικούς μέσα από το μιντιακό προφίλ που φιλοτεχνούν τα επιτελεία τους. Είσαι ό,τι φαίνεται ότι είσαι. Όταν ο πολιτικός λόγος αποσυνδέεται από την ενσώματη, εγγενώς ριψοκίνδυνη πράξη, τότε ο φορέας του μετατρέπεται σε κύμβαλο αλαλάζον. Η τέχνη της πολιτικής είναι η τέχνη της κρίσης (judgment), και η κρίση δεν είναι αφηρημένη άποψη για τα κοινά, αλλά ζύγισμα αντιτιθέμενων προτεραιοτήτων σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα, από άτομα με συγκεκριμένη ιστορική τροχιά που, έχοντας την ευθύνη των κοινών, ρισκάρουν κάτι πολύτιμο.
Είναι τόσο κωμικά θλιβερό να βλέπει κανείς παλαιοκομματικούς πολιτικούς, όπως λ.χ. η κυρία Μπακογιάννη, να ιδρύουν «νέο πολιτικό κίνημα», καταγγέλλοντας το πολιτικό σύστημα που τόσο πιστά υπηρέτησαν δια μακρόν! Δεν βλέπεις πουθενά διάθεση διακινδύνευσης, ψήγμα αναστοχαστικότητας, μόνο ωμή φιλοδοξία.
Ξέρουν τι κάνουν. Στη βιρτουαλική πραγματικότητα της τηλεοθόνης και στο αμνήμον ελλαδικό πολιτικό σύστημα, δεν ορίζεσαι από τις μέχρι τώρα επιλογές σου, την έμπρακτη διαχείριση των κοινών, και τον ενσώματο τρόπο που άσκησες την κρίση σου, αλλά από το πώς ο προπαγανδιστικός μηχανισμός σου θα τηλεκατασκευάσει το προφίλ σου, μέσα από το οποίο θα αναβαπτισθείς στη συνείδηση του πόπολου. Αποσυνδέεις επίτηδες το λόγο σου από τον μέχρι τώρα βίο σου, για να τον αποκαθάρεις. Δεν υπάρχει, όμως, ασώματος λόγος… 
Καταλαβαίνουμε πόσο κίβδηλοι είναι οι πολιτικοί που επιχειρούν την «επικοινωνιακή» ανακαίνισή τους, όταν τους αντιπαραβάλλουμε με την ασυνήθιστη φρεσκάδα των νέων δημάρχων Αθήνας και Θεσσαλονίκης, Γιώργου Καμίνη και Γιάννη Μπουτάρη αντίστοιχα. Αν ο λόγος τους ακούγεται διαφορετικά, είναι γιατί εκφέρεται από χείλη προσώπων με διαφορετική ιστορία – ιστορία έμπρακτης προσήλωσης σε αξίες μακράν της φαύλης κομματοκρατίας. Οι λέξεις κουβαλούν τόσο φορτίο όσο τους προσδίδει ο ενσώματος ομιλητής. Όπως και στην περίπτωση Ομπάμα, ο λόγος πείθει όχι όταν εκφέρονται οι «σωστές» λέξεις, αλλά όταν αυτές σημαίνουν κάτι στην κοινή εμπειρία. Η ελπίδα δεν «επικοινωνείται», σαρκώνεται.

Δευτέρα 8 Νοεμβρίου 2010

Τα χειρότερα δεν τάχουμε δει ακόμη…



Ζούμε τη χειρότερη κρίση που θα μπορούσε να μας συμβεί, με εξαίρεση πολεμική σύρραξη ή την κατάλυση της δημοκρατίας. Ουσιαστικά πτωχεύσαμε, με ό,τι συνεπάγεται αυτό (και συνεπάγεται πολλά). Η σχεδόν υπαρξιακή περιδίνηση δημιουργεί τις προϋποθέσεις να αναστοχαστούμε τους ιστορικούς εθισμούς, τις συλλογικές πρακτικές,  που μας έφεραν εδώ. Μερικές φορές, όπου υπάρχουν άνθρωποι με ήθος, φαντασία και τόλμη, το κάνουν. Οι νοσοκομειακοί γιατροί της Σπάρτης, λ.χ., προτρέπουν με ανακοινώσεις και αφίσες τους ασθενείς τους να μη δίνουν φακελάκι. Η κρίση μας αναγκάζει να αναλάβουμε τις ευθύνες μας, όπου μπορούμε, όσες μας αναλογούν.
Το κάνουμε όλοι; Όχι, φυσικά. Το κάνουν οι πολιτικοί μας εκπρόσωποι; Δυστυχώς, όχι. Η κρίση για το πολιτικό σύστημα αποδεικνύεται ότι δεν είναι ευκαιρία υπέρβασης, αλλά μια ακόμα περίπτωση εγκλωβισμού στους φαύλους κύκλους που ιστορικά έχουν παγιδεύσει τη χώρα. Τα παραδείγματα είναι πολλά, αλλά  θα σταθώ σε ένα.
Σήμερα και την επόμενη Κυριακή διεξάγονται τοπικές εκλογές. Είναι μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να συζητηθούν σημαντικά θέματα τοπικής διακυβέρνησης και ανάπτυξης. Τι κυριαρχεί στην πολιτική ημερήσια διάταξη; Το Μνημόνιο! Αρχικά η αντιπολίτευση, και, αργότερα, αφρόνως συρόμενη και η κυβέρνηση, πολιτικοποίησαν τις τοπικές εκλογές, δηλαδή τις διαμόρφωσαν με όρους της κεντρικής πολιτικής σκηνής. Η εκλογή τοπικών αρχόντων ανήχθη σε έκφραση εμπιστοσύνης (ή μη) στην κεντρική κυβέρνηση!
Δεν είναι η πρώτη φορά, ούτε είναι το μόνο θέμα. Όπως η ΝΔ πολιτικοποιεί σήμερα τις τοπικές εκλογές για ίδιον όφελος, έτσι και το ΠΑΣΟΚ πέρυσι χρησιμοποίησε εργαλειακά το Σύνταγμα προκειμένου να εκβιάσει τη διεξαγωγή πρόωρων βουλευτικών εκλογών. Πάντοτε μετά τη μεταπολίτευση οι τοπικές εκλογές ετεροκαθορίζονται: τα θέματα τοπικής πολιτικής τίθενται από τα κόμματα με όρους διλημμάτων της κεντρικής πολιτικής διαμάχης, δηλαδή το εξής ένα: καταψηφίστε/υπερψηφίστε την κυβέρνηση! Το αποτέλεσμα δεν είναι μόνο ότι η εντολή διακυβέρνησης αμφισβητείται με κάθε ευκαιρία, αλλά και ότι η συζήτηση για τα επιμέρους θέματα διεξάγεται κυρίως με αλλότριους όρους. Η ποιότητα του δημόσιου λόγου εξασθενεί, στο μέτρο που τα επιμέρους θέματα πολιτικής (policy issues) διαρκώς ετεροπροσδιορίζονται.
Το φαινόμενο της κοντόφθαλμης επιβολής κεντρικών πολιτικών διλημμάτων στη λειτουργία επιμέρους θεσμών δεν είναι τυχαίο: παράγεται συστημικά, δηλαδή από έναν ιστορικά εμπεδωμένο τρόπο αλληλεπίδρασης των «παικτών» του πολιτικού μας συστήματος. Ποιος είναι αυτός; Η πάση θυσία (δηλαδή, η άνευ αρχών) μεγιστοποίηση του εφήμερου κομματικού οφέλους. Τα κόμματα δεν νοιώθουν ότι δεσμεύονται από κάποιους υπερκείμενους κανόνες συμπεριφοράς (γραπτούς ή μη), οι οποίοι ρυθμίζουν το δημόσιο βίο. Αντιθέτως, προσπαθούν να αποσπάσουν καιροσκοπικά οφέλη, όπου και όπως μπορούν, με κάθε τίμημα.
Αποτέλεσμα; Η διαμόρφωση μιας πολιτικής κουλτούρας ιδιοτελούς καιροσκοπισμού, η οποία: δεν σέβεται κανόνες, δεν αναζητά τη συνεννόηση (αλλά, αντιθέτως, σχεδόν αυτόματα, κλιμακώνει την αντιπαράθεση σε πόλωση), δεν αποκλείει (κάθε άλλο…) από ηγετικές θέσεις ανίκανους, μωροφιλόδοξους, και φαύλους, δεν ευνοεί τη διαμόρφωση ορθολογικών κριτηρίων στη λήψη κρίσιμων αποφάσεων, και πλειοδοτεί σε ανεύθυνο λαϊκισμό. Οι συνέπειες είναι ψηλαφητές, παντού…
Αντιμέτωπα ακόμα και με τη χρεοκοπία της χώρας, τα κόμματα φαίνεται ότι αδυνατούν να απεγκλωβιστούν από την κουλτούρα του ιδιοτελούς καιροσκοπισμού. Οι κινήσεις τους εξακολουθούν να γίνονται μέσα στο υπάρχον πολιτικό «παιχνίδι», αδυνατούν να διαμορφώσουν ένα νέο. Τα παραδείγματα είναι άφθονα. Οι εξεταστικές επιτροπές της Βουλής για διάφορα σκάνδαλα, λ.χ., μετατρέπονται σε αγώνες κατίσχυσης της κομματικά συμφέρουσας εκδοχής των γεγονότων. Τα ομοφώνως διαφωνούντα πορίσματα των κομμάτων σηματοδοτούν εκπληκτική αδυναμία σύνθεσης απόψεων, αδιαφορία για την αλήθεια, υποκατάσταση του θεσμού από τις συνιστώσες του. Το κομματικώς ωφέλιμο υπερισχύει του θεσμικά επιβεβλημένου.
Ο ιδιοτελής καιροσκοπισμός όχι μόνο αντιστρατεύεται το κοινό καλό, αλλά παράγει γελοιότητα και ασυναρτησία. Εξεταστική επιτροπή για την οικονομία την περίοδο 2007-2009 συστήνει ο κ.Παπανδρέου. Τι απαντά ο κ.Σαμαράς; Ότι, αν εκλεγεί πρωθυπουργός, θα συστήσει εξεταστική επιτροπή διερεύνησης πως φτάσαμε στην υπογραφή του Μνημονίου! Τι απομένει; Μα να συσταθεί και μια εξεταστική επιτροπή η οποία θα εξετάσει πως συστήνονται οι εξεταστικές επιτροπές!
Καταδίκη της κυβέρνησης στις τοπικές εκλογές ζητά ο κ.Σαμαράς, αλλά σπεύδει να διευκρινίσει ότι δεν ζητά βουλευτικές εκλογές, αν ηττηθεί το ΠΑΣΟΚ! Τι επιδιώκει; Την με κάθε τρόπο φθορά του αντιπάλου…Αυτό αρκεί. Τις λογικές συνέπειες των επιλογών του δεν τις εξετάζει… Την κρισιμότητα των στιγμών για την εφαρμογή του Μνημονίου, προκειμένου η χώρα να συμμαζέψει τα δημόσια οικονομικά της, τονίζει ο κ.Παπανδρέου. Συγχρόνως δεν διστάζει να απειλήσει με προκήρυξη εκλογών αν οι υποψήφιοί του (πόσοι; ποιοι;) ηττηθούν, θέτοντας έτσι σε κίνδυνο την εφαρμογή του Μνημονίου που τόσο υπερασπίζεται! Οι πολιτικάντηδες είναι ανίκανοι να είναι συνεπείς ακόμη και με τον εαυτό τους.
Τα κολοσσιαία προβλήματα που δημιουργεί η κρίση δεν μπορούν να τα σηκώσουν οι ώμοι του πυγμαίου πολιτικού συστήματος. Οι πολιτικοί μας «ηγέτες», γέννημα-θρέμμα της φαύλης κομματοκρατίας τη μεταπολίτευσης, αναπαράγουν αυτό που έμαθαν, αδυνατούν να αναλάβουν τις ιστορικές τους ευθύνες. Ο ιδιοτελής καιροσκοπισμός των κομμάτων απειλεί πλέον ανοιχτά τη χώρα. Αντί η κρίση να γίνει το έναυσμα για ένα νέο πολιτικό «παιχνίδι», ενσωματώνεται στους όρους του παλαιού. Η πρόωρη προκήρυξη βουλευτικών εκλογών δεν θα καθυστερήσει πολύ. Τα αδιέξοδα θα πολλαπλασιασθούν... Τα χειρότερα, πιθανότατα, δεν τάχουμε δει ακόμη…