Δευτέρα 28 Μαρτίου 2011

«Ο καθένας να δει πώς θα αλλάξει τον κόσμο του»


«Βρέχει με απόλυτη ειλικρίνεια.
Άρα δεν είναι φήμη ο ουρανός
υπάρχει
και δεν είναι το χώμα λοιπόν
 η μόνη λύση
όπως ισχυρίζεται ο κάθε τεμπέλης νεκρός.»
 ΚΙΚΗ ΔΗΜΟΥΛΑ, Άτιτλο, από τη συλλογή «Μεταφερθήκαμε Παραπλεύρως»

Η χρεοκοπία μας ενεργοποιεί. Όχι απαραίτητα αναστοχαστικά, ούτε πάντοτε δόκιμα ή νηφάλια, αλλά σίγουρα ανάβει το φυτίλι της αμφιβολίας μέσα μας. Πώς καταντήσαμε έτσι; Τι χώρα παραδίδουμε στα παιδιά μας; Σε τι μπορούμε να ελπίζουμε;
Η τελευταία ερώτηση είναι η πιο γόνιμη. Όχι ότι δεν χρειάζεται να στοχαστούμε τα αίτια της χρεοκοπίας (κάθε άλλο), αλλά, στη συγκεκριμένη συγκυρία, το όφελος προκύπτει κυρίως από την πράξη. Η ερμηνεία διαυγάζει τον κόσμο, η πράξη όμως τον αλλάζει.
Τι μπορούμε να κάνουμε; Χρειαζόμαστε πρότυπα να μας εμπνεύσουν. Πού θα τα βρούμε; Υπάρχουν γύρω μας, αρκεί να εκπαιδεύσουμε τη ματιά μας να τα αναζητήσει. Η μεμψιμοιρία είναι ανέξοδη και εκτονωτική. Η δημιουργία προϋποθέτει κόπο, φαντασία, ρίσκο. Ιδού μερικές (από πολλές) ιστορίες ανθρώπων που δεν μιλάνε για αλλαγή, αλλά την ενσαρκώνουν.
Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης είναι ό,τι καλύτερο διαθέτει η Ελλάδα σε University Press. Σε μεγάλο βαθμό το χρωστούν στον εμπνευσμένο διευθυντή τους, το διακεκριμένο φυσικό Στέφανο Τραχανά. «Ανήκα σε έναν ιδεολογικό χώρο που πίστευε ότι μπορεί να αλλάξει τον κόσμο», λέει στην «Κ» (6/3/2011) ο Τραχανάς. «Με τα χρόνια κατάλαβα ότι είναι πιο δύσκολο να βάλεις ένα στόχο στα μέτρα σου: να κάνεις ένα καλό μάθημα, να γράψεις ένα καλό βιβλίο, να δημιουργήσεις έναν εκδοτικό οίκο… Γιατί αυτά τα πράγματα απαιτούν προσπάθεια και είσαι υπόλογος για το αποτέλεσμα». Σοφές κουβέντες. Θέλεις να αλλάξεις τον κόσμο; Ξεκίνα φιλόδοξα με μια δραστηριότητα που σε ενδιαφέρει άμεσα και κάνε την όλο και καλύτερα.
Ο αθηναϊκός αθλητικός σύλλογος «Πρωτέας» μεταμορφώθηκε από τότε που ανέλαβε την προεδρία ο 25χρονος Δημήτρης Κυριακόπουλος. Πήρε ένα σύλλογο-καφενείο συνταξιούχων, έβαλε χίλια ευρώ από την τσέπη του, κινητοποίησε τη γειτονιά για βοήθεια, και μετέτρεψε τον «Πρωτέα» σε ζωντανό κέντρο άθλησης και κοινωνικοποίησης των νέων. Γιατί το έκανε; Αίσθηση χρέους, εν μέρει. «Ο Πρωτέας μας μεγάλωσε όλους», λέει. «Ο καθένας μας πρέπει να δει πώς θα αλλάξει τον δικό του κόσμο. […] Αν εγώ φτιάξω τη γειτονιά μου, εσύ φτιάξεις τη γειτονιά σου, ο άλλος φτιάξει τη γειτονιά του, θα έχουμε φτιάξει μια πόλη, και αν φτιαχτούν όλες οι πόλεις θα έχει φτιαχτεί η χώρα» («Τα Νέα», 12/3/2011). Σε ενδιαφέρει η αλλαγή; Ξεκίνα με το μικρόκοσμό σου. Σκέψου γενικά, δράσε τοπικά. Έχεις ευθύνη, μην παραιτείσαι!
Η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη της Βέροιας κέρδισε πέρυσι, σε διεθνή διαγωνισμό, χρηματικό έπαθλο ενός εκατομμυρίου ευρώ από το Ίδρυμα Μπιλ και Μελίντα Γκέιτς, για τις πρωτοποριακές υπηρεσίες που προσφέρει. Ψυχή της Βιβλιοθήκης είναι ο οραματιστής διευθυντής της Γιάννης Τροχόπουλος. Η φιλοσοφία του είναι αναζωογονητικά απλή: όταν δημιουργείς ένα θεσμό «που ανταποκρίνεται στις ανάγκες της κοινωνίας προσφέροντας υπηρεσίες ποιότητας» («Κ», 22/8/10), ο πολίτης τον αγκαλιάζει. Αντίθετα με τους ξεδιάντροπους πολιτικάντηδες που γενικεύουν εξισωτικά τις ευθύνες για την αθλιότητα της χώρας, ο Τροχόπουλος δεν εγκλωβίζεται σε αυτοεκπληρούμενες προφητείες· συμπεριφέρεται ηγετικά. Αρνείται έμπρακτα τη διαπίστωση ότι οι Έλληνες δεν διαβάζουν· ξέρει ότι είναι πρωτίστως δική του ευθύνη να κάνει τον πολίτη να αγαπήσει τη Βιβλιοθήκη. «Όταν εμείς διευρύναμε τη βιβλιοθήκη [με ψηφιακές συλλογές, διαδραστικές υπηρεσίες, κλπ] ανακαλύψαμε ότι υπήρχαν άνθρωποι […] στους οποίους προσφέραμε μια διέξοδο» (ο.π.).
Το υποκατάστημα του ΙΚΑ στη Σαντορίνη ξεχωρίζει για την υποδειγματική λειτουργία του. Δεν συνέβη τυχαία. Εδώ και τέσσερα χρόνια, χάρη στην αφοσιωμένη διευθύντριά του, την κυρία Αθανασία Σούγια, η υπηρεσία έχει οργανωμένο αρχείο, υπαλλήλους με σαφείς αρμοδιότητες και προτεραιότητες· το κόστος λειτουργίας έχει μειωθεί, τα έσοδα έχουν σημαντικά αυξηθεί. Χρονίως ανεκτέλεστες αποφάσεις πλέον εκτελούνται, οι έλεγχοι εντατικοποιήθηκαν, οι παραγραφές προστίμων ελαχιστοποιήθηκαν. Γιατί δεν συνέβαιναν όλα αυτά πριν; Καλό ερώτημα… Η κυρία Σούγια έχει την ευσυνειδησία πρώσου δημόσιου λειτουργού. Στο πρόσωπό της ο δημόσιος οργανισμός επανασυνδέεται με τα θεμελιώδη: η δημόσια διοίκηση ξαναγίνεται δημόσια υπηρεσία, τα δημόσια αγαθά προστατευόμενο είδος, όχι αντικείμενο λεηλασίας. Ξεχασμένες έννοιες στην Ελλάδα των Φωτόπουλων και των Πεππέδων…
Τι κοινά στοιχεία έχουν οι προαναφερθέντες; Πρώτον είναι άνθρωποι με πάθος. Χωρίς πάθος δεν υπάρχει δημιουργία. Ο Τραχανάς κατήγγειλε την υπερτιμολόγηση των πανεπιστημιακών συγγραμμάτων και ταλαιπωρήθηκε με αγωγές για χρόνια. Γιατί το έκανε; «Όταν είδα ότι το Υπουργείο Παιδείας αγόραζε βιβλία σε τιμή τρεις φορές υψηλότερη από ό,τι στο εμπόριο, θύμωσα» (ο.π.), λέει. Ο Κυριακόπουλος πήγε στην τότε διοίκηση του «Πρωτέα» να προσφέρει τις αθλητικές υπηρεσίες του. Τον έδιωξαν. «Το πήρα πολύ προσωπικά» (ο.π.), λέει. Δεύτερον διαπερνώνται από αλλοκεντρική (ετερο-αναφορική) αντίληψη του ρόλου τους. Οι δημόσιοι θεσμοί υπάρχουν για να υπηρετούν την κοινωνία, όχι τα μέλη τους. Τρίτον, ηγεσία σημαίνει ευθύνη, μεράκι, ρίσκο, λογοδοσία, δυνατότητα για οραματικές πρωτοβουλίες· να προσθέτεις αξία σε ό,τι κάνεις. Για να ηγείσαι πρέπει να μάθεις να υπηρετείς ευρύτερους σκοπούς.
Δεν ξέρουμε πώς αλλάζει ο κόσμος, αλλά ξέρουμε πώς χειροτερεύει. Δεν ξέρουμε πώς αναμορφώνεται μια κοινωνία, αλλά ξέρουμε πώς μπορούμε να κάνουμε τα πράγματα λίγο καλύτερα απ΄ ό,τι τα βρήκαμε. Στη μικρή ζωή μας, για τα μικρά είμαστε υπεύθυνοι και υπόλογοι ― τα μεγάλα μας ξεπερνούν. Δεν είναι το χώμα η μόνη λύση. Ο ουρανός υπάρχει και τον βλέπουμε. «Δεν υπάρχει ταβάνι. Το θέμα είναι να μη γεράσει το μυαλό μας» (ο.π.), λέει ο Κυριακόπουλος. Μπράβο παλληκάρι μου…  

Δευτέρα 14 Μαρτίου 2011

Τα επώδυνα διλήμματα του κυβερνήτη


Κανείς δεν θάθελε να αντιμετωπίζει τέτοια διλήμματα, αλλά κανένας κυβερνήτης δεν μπορεί να τα αποφύγει. Τι προέχει; Η εφαρμογή του νόμου με όση σκληρότητα αναπόφευκτα τη συνοδεύει, ή η προστασία της ανθρώπινης ζωής έστω κι αν παραβιάζεται ο νόμος; Πως αποφασίζουμε όταν αλληλοσυγκρούονται αξίες μας; Τήρηση των νόμων ή σεβασμός οικουμενικών αξιών; Είμαστε πρωτίστως πολίτες ή προεχόντως ανθρωπιστές;
   
Δύσκολα ερωτήματα. Όχι μόνο επειδή οι απαντήσεις δεν είναι προφανείς, αλλά γιατί ο κυβερνήτης συχνά καλείται να επιλέξει όχι μεταξύ «σωστού» και «λάθους», αλλά μεταξύ δύο «σωστών» ή δύο «κακών». Στο πλαίσιο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, τέτοια διλήμματα είναι οδυνηρά: δοκιμάζουν τη διανοητική διαύγεια και την ηθική συγκρότηση του κυβερνήτη.  

Αντιμετωπίζοντας την παρατεταμένη απεργία πείνας των τριακοσίων λαθρομεταναστών στο μέγαρο Υπατία, ο υπουργός Εσωτερικών κ.Ραγκούσης βρέθηκε στη δύσκολη θέση του Κρέοντος στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλέους: να εφαρμόσει το νόμο ή να αποφασίσει με γνώμονα ανθρωπιστικά κριτήρια;

Αντικρίζοντας το πτώμα του Πολυνείκη, ο Κρέων και η Αντιγόνη υπερασπίζονται δύο αντικρουόμενες αξίες αντιστοίχως: τους «νόμους χθονός» (τους νόμους της πόλης) και την «θεών ένορκον δίκαν» (τη δικαιοσύνη των θεών). Οι νόμοι ρυθμίζουν την έλλογη συμβίωση μιας κοινότητας, αλλά δεν αρκούν. Το ρητό ζει στη σκιά του άρρητου, ο νόμος δεν καθορίζει κατ΄ αποκλειστικότητα αυτός και μόνο το πρακτέο, ούτε εξαντλεί το απαγορευμένο. Ούτε όμως η δικαιοσύνη των θεών αρκεί· αν αρκούσε «δεν θα υπήρχε ούτε «Αντιγόνη», ούτε τραγωδία» επισημαίνει διεισδυτικά ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Η τραγωδία προϋποθέτει την ασάφεια του ανθρώπινου βίου, την ελευθερία της επιλογής.

Ο υπέρμαχος των νόμων της πόλεως Κρέων γίνεται, παραδόξως, «άπολις», στο μέτρο που παραμένει  καθηλωμένος στο «μόνος φρονείν»  - ο λόγος του δεν διαπερνάται από τον λόγο των άλλων. Αλλά εξίσου «άπολις» γίνεται και η Αντιγόνη, στο βαθμό που παραγνωρίζει ότι πόλις χωρίς νόμους δεν μπορεί να υπάρξει. Ακόμα κι όταν έχουμε δίκιο, παρατηρεί ο Καστοριάδης, καταλήγουμε να έχουμε άδικο, αν επιμένουμε να έχουμε δίκιο μόνο εμείς («μόνος φρονείν). Όταν ακούμε τον λόγο των άλλων («ίσον φρονείν»), αποφεύγουμε την «ύβριν», συνυφαίνουμε διαφορετικές φωνές, εμπλουτίζουμε τον κοινό λόγο της πόλεως· αναπτύσσουμε τη φρόνηση, γινόμαστε «υψιπόλιδες».

Για το χριστιανό ή τον κοσμικό ανθρωπιστή, η φιλαλληλία αποτελεί  υπέρτατη αξία. Με βάση αυτή, ο υπουργός Εσωτερικών έπρεπε  να νομιμοποιήσει άνευ όρων τους λαθρομετανάστες-απεργούς πείνας. Αν εξαιρέσουμε τους ιδεοληπτικούς αριστερούς  που, σαν τα σκυλιά του Παβλόφ, υιοθετούν οποιαδήποτε διαμαρτυρία αμφισβητεί την «αστική νομιμότητα», οι περισσότεροι που συμπαραστάθηκαν  στους απεργούς πείνας της Υπατίας πιθανότατα εμφορούνταν  από ανθρωπιστικά κίνητρα.

Κατανοητό αυτό, αλλά, προκειμένου να μπορεί μια κοινότητα να δεχτεί τους λαθρομετανάστες πρέπει να μπορεί να υπάρχει ως τέτοια· να μπορεί να προστατεύει συντεταγμένα τον εαυτό της, ήτοι τους «νόμους χθονός» που τη συγκροτούν ως κοινότητα. Συνεπώς, οι αποφάσεις των ηγετών μας οφείλουν να σέβονται  τους νόμους. Αλλά και η εφαρμογή των νόμων δεν μπορεί να παραγνωρίζει την ανθρώπινη οδύνη· τότε δεν θα ήμασταν τα έλλογα όντα που θέλουμε να είμαστε. Οι απεργοί πείνας της Υπατίας έθεσαν  δραματικά υπόψη μας την εξαθλιωμένη κατάσταση  συνανθρώπων που εργάζονται παράνομα στη χώρα μας. «Άμα δεν έχεις χαρτιά είσαι σαν ζώο», είπε ένας απεργός πείνας στη Μ. Μαργωμένου («Κ», 27/2/2011). Ο τρόπος του βίου που, κατ΄ αρχήν, έχουμε υιοθετήσει ως πολιτική κοινότητα προασπίζεται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, δεν δέχεται να αντιμετωπίζεται ο άνθρωπος σαν ζώο. Άρα, κάτι έπρεπε  να κάνουμε.

Τι όμως; Ο φρόνιμος κυβερνήτης πασχίζει να συνυφάνει τους «νόμους χθονός» με την «θεών ένορκον δίκαν». Γνωρίζει ότι το «παίγνιο» είναι επαναλαμβανόμενο: η πολιτεία θα βρεθεί και στο μέλλον ενώπιον του ιδίου διλήμματος. Αν το αντιμετώπιζε  εφαρμόζοντας τυφλά το νόμο, θα έστελνε  μεν ένα ισχυρό μήνυμα στους επίδοξους λαθρομετανάστες, αλλά θα αδιαφορούσε  για τη ζωή των συγκεκριμένων απεργών πείνας. Αν, αντιθέτως, επέλεγε  την παραβίαση του νόμου, τότε θα καθιστούσε την Ελλάδα ευάλωτη σε κύματα λαθρομεταναστών.

Ο νόμος είναι σύνθετη κατασκευή, δεν είναι άσπρο-μαύρο. Οι απεργοί πείνας διαφοροποιούνται μεταξύ τους ως προς τις προϋποθέσεις νομιμοποίησής τους. Η απόφαση  του κ.Ραγκούση ήταν  φρόνιμη: κατ΄ εφαρμογήν του νόμου, παρέχει καθεστώς ανοχής στους λαθρομετανάστες, αναστέλλοντας για ένα εξάμηνο (με δυνατότητα ανανέωσης) την απέλασή τους, με την προοπτική επανεξέτασης των ατομικών φακέλων τους και  τροποποίησης του νόμου σε ότι αφορά τα ένσημα, χρόνο παραμονής, κλπ. Αν καθόριζε ανώτατο όριο στη δυνατότητα ανανέωσης, η απόφασή του θα έδειχνε μεγαλύτερη πυγμή.  
Ο υπουργός δεν έμεινε  ανεπηρέαστος από το δράμα των απεργών πείνας, αλλά και δεν παραβίασε  το νόμο. Υπερασπίστηκε  φρόνιμα τη νομιμότητα. Όπως η Αντιγόνη, οι απεργοί πείνας αρχικά έμειναν  καθηλωμένοι στο «μόνος φρονείν», αγνοώντας την έννομη τάξη της πόλεως. Το ότι διακινδύνευσαν  τη ζωή τους δεν κατέστησε  την «ύβριν» τους περισσότερο αποδεκτή, όπως η θυσία της Αντιγόνης δεν δικαιώνει την άμετρη εναντίωσή της στο νόμο.
Αν η υπόθεση των απεργών πείνας της Υπατίας μας δυσκόλεψε  να βρούμε στοχαστικά κριτήρια αντιμετώπισής της είναι τόσο γιατί η έννοια του νόμου έχει χρεοκοπήσει στη συνείδησή μας, όσο και γιατί έχουμε χάσει την αυτοπεποίθησή μας ως πολιτική κοινότητα. Δεν ξέρουμε πότε  να είμαστε άτεγκτοι, πότε να υποχωρούμε, πως να συνυφαίνουμε αλληλοσυγκρουόμενες αξίες.  Τουλάχιστον, εν προκειμένω, φαίνεται να διαθέτουμε έναν σοβαρό υπουργό Εσωτερικών. Κάτι είναι κι αυτό…