Τα επώδυνα διλήμματα του κυβερνήτη

Κανείς δεν θάθελε να αντιμετωπίζει τέτοια διλήμματα, αλλά κανένας κυβερνήτης δεν μπορεί να τα αποφύγει. Τι προέχει; Η εφαρμογή του νόμου με όση σκληρότητα αναπόφευκτα τη συνοδεύει, ή η προστασία της ανθρώπινης ζωής έστω κι αν παραβιάζεται ο νόμος; Πως αποφασίζουμε όταν αλληλοσυγκρούονται αξίες μας; Τήρηση των νόμων ή σεβασμός οικουμενικών αξιών; Είμαστε πρωτίστως πολίτες ή προεχόντως ανθρωπιστές;
   

Δύσκολα ερωτήματα. Όχι μόνο επειδή οι απαντήσεις δεν είναι προφανείς, αλλά γιατί ο κυβερνήτης συχνά καλείται να επιλέξει όχι μεταξύ «σωστού» και «λάθους», αλλά μεταξύ δύο «σωστών» ή δύο «κακών». Στο πλαίσιο της φιλελεύθερης δημοκρατίας, τέτοια διλήμματα είναι οδυνηρά: δοκιμάζουν τη διανοητική διαύγεια και την ηθική συγκρότηση του κυβερνήτη.  

Αντιμετωπίζοντας την παρατεταμένη απεργία πείνας των τριακοσίων λαθρομεταναστών στο μέγαρο Υπατία, ο υπουργός Εσωτερικών κ.Ραγκούσης βρέθηκε στη δύσκολη θέση του Κρέοντος στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλέους: να εφαρμόσει το νόμο ή να αποφασίσει με γνώμονα ανθρωπιστικά κριτήρια;

Αντικρίζοντας το πτώμα του Πολυνείκη, ο Κρέων και η Αντιγόνη υπερασπίζονται δύο αντικρουόμενες αξίες αντιστοίχως: τους «νόμους χθονός» (τους νόμους της πόλης) και την «θεών ένορκον δίκαν» (τη δικαιοσύνη των θεών). Οι νόμοι ρυθμίζουν την έλλογη συμβίωση μιας κοινότητας, αλλά δεν αρκούν. Το ρητό ζει στη σκιά του άρρητου, ο νόμος δεν καθορίζει κατ΄ αποκλειστικότητα αυτός και μόνο το πρακτέο, ούτε εξαντλεί το απαγορευμένο. Ούτε όμως η δικαιοσύνη των θεών αρκεί· αν αρκούσε «δεν θα υπήρχε ούτε «Αντιγόνη», ούτε τραγωδία» επισημαίνει διεισδυτικά ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Η τραγωδία προϋποθέτει την ασάφεια του ανθρώπινου βίου, την ελευθερία της επιλογής.

Ο υπέρμαχος των νόμων της πόλεως Κρέων γίνεται, παραδόξως, «άπολις», στο μέτρο που παραμένει  καθηλωμένος στο «μόνος φρονείν»  - ο λόγος του δεν διαπερνάται από τον λόγο των άλλων. Αλλά εξίσου «άπολις» γίνεται και η Αντιγόνη, στο βαθμό που παραγνωρίζει ότι πόλις χωρίς νόμους δεν μπορεί να υπάρξει. Ακόμα κι όταν έχουμε δίκιο, παρατηρεί ο Καστοριάδης, καταλήγουμε να έχουμε άδικο, αν επιμένουμε να έχουμε δίκιο μόνο εμείς («μόνος φρονείν). Όταν ακούμε τον λόγο των άλλων («ίσον φρονείν»), αποφεύγουμε την «ύβριν», συνυφαίνουμε διαφορετικές φωνές, εμπλουτίζουμε τον κοινό λόγο της πόλεως· αναπτύσσουμε τη φρόνηση, γινόμαστε «υψιπόλιδες».

Για το χριστιανό ή τον κοσμικό ανθρωπιστή, η φιλαλληλία αποτελεί  υπέρτατη αξία. Με βάση αυτή, ο υπουργός Εσωτερικών έπρεπε  να νομιμοποιήσει άνευ όρων τους λαθρομετανάστες-απεργούς πείνας. Αν εξαιρέσουμε τους ιδεοληπτικούς αριστερούς  που, σαν τα σκυλιά του Παβλόφ, υιοθετούν οποιαδήποτε διαμαρτυρία αμφισβητεί την «αστική νομιμότητα», οι περισσότεροι που συμπαραστάθηκαν  στους απεργούς πείνας της Υπατίας πιθανότατα εμφορούνταν  από ανθρωπιστικά κίνητρα.

Κατανοητό αυτό, αλλά, προκειμένου να μπορεί μια κοινότητα να δεχτεί τους λαθρομετανάστες πρέπει να μπορεί να υπάρχει ως τέτοια· να μπορεί να προστατεύει συντεταγμένα τον εαυτό της, ήτοι τους «νόμους χθονός» που τη συγκροτούν ως κοινότητα. Συνεπώς, οι αποφάσεις των ηγετών μας οφείλουν να σέβονται  τους νόμους. Αλλά και η εφαρμογή των νόμων δεν μπορεί να παραγνωρίζει την ανθρώπινη οδύνη· τότε δεν θα ήμασταν τα έλλογα όντα που θέλουμε να είμαστε. Οι απεργοί πείνας της Υπατίας έθεσαν  δραματικά υπόψη μας την εξαθλιωμένη κατάσταση  συνανθρώπων που εργάζονται παράνομα στη χώρα μας. «Άμα δεν έχεις χαρτιά είσαι σαν ζώο», είπε ένας απεργός πείνας στη Μ. Μαργωμένου («Κ», 27/2/2011). Ο τρόπος του βίου που, κατ΄ αρχήν, έχουμε υιοθετήσει ως πολιτική κοινότητα προασπίζεται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, δεν δέχεται να αντιμετωπίζεται ο άνθρωπος σαν ζώο. Άρα, κάτι έπρεπε  να κάνουμε.

Τι όμως; Ο φρόνιμος κυβερνήτης πασχίζει να συνυφάνει τους «νόμους χθονός» με την «θεών ένορκον δίκαν». Γνωρίζει ότι το «παίγνιο» είναι επαναλαμβανόμενο: η πολιτεία θα βρεθεί και στο μέλλον ενώπιον του ιδίου διλήμματος. Αν το αντιμετώπιζε  εφαρμόζοντας τυφλά το νόμο, θα έστελνε  μεν ένα ισχυρό μήνυμα στους επίδοξους λαθρομετανάστες, αλλά θα αδιαφορούσε  για τη ζωή των συγκεκριμένων απεργών πείνας. Αν, αντιθέτως, επέλεγε  την παραβίαση του νόμου, τότε θα καθιστούσε την Ελλάδα ευάλωτη σε κύματα λαθρομεταναστών.

Ο νόμος είναι σύνθετη κατασκευή, δεν είναι άσπρο-μαύρο. Οι απεργοί πείνας διαφοροποιούνται μεταξύ τους ως προς τις προϋποθέσεις νομιμοποίησής τους. Η απόφαση  του κ.Ραγκούση ήταν  φρόνιμη: κατ΄ εφαρμογήν του νόμου, παρέχει καθεστώς ανοχής στους λαθρομετανάστες, αναστέλλοντας για ένα εξάμηνο (με δυνατότητα ανανέωσης) την απέλασή τους, με την προοπτική επανεξέτασης των ατομικών φακέλων τους και  τροποποίησης του νόμου σε ότι αφορά τα ένσημα, χρόνο παραμονής, κλπ. Αν καθόριζε ανώτατο όριο στη δυνατότητα ανανέωσης, η απόφασή του θα έδειχνε μεγαλύτερη πυγμή.  

Ο υπουργός δεν έμεινε  ανεπηρέαστος από το δράμα των απεργών πείνας, αλλά και δεν παραβίασε  το νόμο. Υπερασπίστηκε  φρόνιμα τη νομιμότητα. Όπως η Αντιγόνη, οι απεργοί πείνας αρχικά έμειναν  καθηλωμένοι στο «μόνος φρονείν», αγνοώντας την έννομη τάξη της πόλεως. Το ότι διακινδύνευσαν  τη ζωή τους δεν κατέστησε  την «ύβριν» τους περισσότερο αποδεκτή, όπως η θυσία της Αντιγόνης δεν δικαιώνει την άμετρη εναντίωσή της στο νόμο.

Αν η υπόθεση των απεργών πείνας της Υπατίας μας δυσκόλεψε  να βρούμε στοχαστικά κριτήρια αντιμετώπισής της είναι τόσο γιατί η έννοια του νόμου έχει χρεοκοπήσει στη συνείδησή μας, όσο και γιατί έχουμε χάσει την αυτοπεποίθησή μας ως πολιτική κοινότητα. Δεν ξέρουμε πότε  να είμαστε άτεγκτοι, πότε να υποχωρούμε, πως να συνυφαίνουμε αλληλοσυγκρουόμενες αξίες.  Τουλάχιστον, εν προκειμένω, φαίνεται να διαθέτουμε έναν σοβαρό υπουργό Εσωτερικών. Κάτι είναι κι αυτό…