Το ερώτημα είναι παμπάλαιο: ποιος πρέπει να κυβερνά; Η απάντηση του Πλάτωνος είναι γνωστή: οι φιλόσοφοι-βασιλιάδες. Οι λαοί θα ευτυχήσουν όταν βασιλεύσουν οι φιλόσοφοι και οι βασιλιάδες φιλοσοφήσουν. Ο φιλόσοφος μοιάζει με τον κυβερνήτη ενός πλοίου. Οι ναύτες είναι αμαθείς και καβγατζήδες, δεν ξέρουν την τέχνη της ναυσιπλοΐας. Μόνο ο φιλόσοφος γνωρίζει, λέει ο Πλάτων: τους ανέμους, τον ουρανό, τα αστέρια και μπορεί, κατά συνέπεια, να διευθύνει το πλοίο. Τι καθιστά τον φιλόσοφο τον μόνο άξιο κυβερνήτη; Η αγάπη της σοφίας, η πραγματική γνώση του Αγαθού, η γνωστική πρόσβαση σε αρχετυπικές Ιδέες που παραμένουν αναλλοίωτες. Η ορθή πολιτεία διευθύνεται από «άρχοντας αληθώς επιστήμονας», από φιλό-σοφους.
Υπάρχει όμως ένα πρόβλημα. Παρά τους ταυτολογικούς ορισμούς του Πλάτωνος περί της εγκράτειας και αφιλοχρηματίας των φιλοσόφων, δεν παύουν να ανήκουν στο ανθρώπινο είδος: έχουν φιλοδοξίες, προκαταλήψεις, φόβους και πάθη. Ο φιλόσοφος-βασιλιάς είναι ένα ένσαρκο όν, ριζωμένο στο χώρο και το χρόνο· η κρίση του ενδέχεται να είναι εσφαλμένη, η ηθική του συνείδηση σε καταστολή, η πολιτική του οξύνοια στομωμένη, τα συναισθήματά του ακατέργαστα. Το παράδειγμα του φιλο-ναζί Χάιντεγκερ, του μεγαλύτερου ίσως φιλόσοφου του 20ου αιώνα, δείχνει ότι η πλάνη δεν χαρακτηρίζει μόνο τους πολλούς, αλλά και την υψηλότερη αριστοκρατία του πνεύματος.
Προσέξτε πως αντιλαμβάνεται το ρόλο του ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθηγητής Φιλοσοφίας, κ.Πελεγρίνης: «Ως πρύτανης προσπαθώ να δώσω μια άλλη διάσταση στον θεσμό. Πιο ανθρώπινη. Άλλωστε, σκοπός μου ήταν και είναι να υπηρετήσω το πανεπιστήμιο, όχι να το εξουσιάσω. Για μένα, η λέξη εξουσιάζω αναλύεται ως “έξω η εξουσία”». Ο Πλάτων θα έφριττε στη σκέψη ότι η ιδιότητα του φιλό-σοφου ουδόλως αποτρέπει έναν πρύτανη-κυβερνήτη να υιοθετεί μια αφελή, σχεδόν παιδαριώδη, αντίληψη της εξουσίας.
Ο κ.Πελεγρίνης, επικεφαλής ενός μεγάλου οργανισμού με χιλιάδες εργαζόμενους και προϋπολογισμό εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ, φαίνεται να πιστεύει ότι η άσκηση της εξουσίας είναι απλώς θέμα προσωπικού ορισμού, όχι συστατικό μέρος κάθε θεσμού. Αν θεωρήσω λ.χ. ότι, ως δάσκαλος, διευθυντής οργανισμού, ή αστυνομικός, δεν ασκώ εξουσία, τότε, ως δια μαγείας, δεν ασκώ εξουσία! Είναι σα να ορίζει ο υπουργός Οικονομικών μόνος του το χρέος έναντι των δανειστών της χώρας! Η πραγματικότητα είναι αυτό που θεωρώ ότι είναι!
Ο συλλογισμός αυτός παραβλέπει αυτό που ο φιλόσοφος Τζον Σήρλ ονομάζει «θεσμικά γεγονότα» («institutional facts»): γεγονότα των οποίων η ύπαρξη εξαρτάται από κοινωνικούς θεσμούς. Τα δέκα ευρώ που έδωσα χθες στον ταξιτζή δεν είναι ένα απλό κομμάτι χαρτί αλλά χρήματα, η αξία των οποίων προϋποθέτει την ύπαρξη του θεσμού των εγχρήματων συναλλαγών. Η εξουσία ενός πρύτανη δεν εξοβελίζεται επειδή έτσι νομίζει ένας πρύτανης, όπως η εξουσία του πρωθυπουργού δεν καταργείται ακόμα κι όταν ο πρωθυπουργός φενακιστικά δηλώνει «αντεξουσιαστής» (βλ. δηλώσεις Παπανδρέου Γ΄).
Ως επικεφαλής ενός θεσμού ο πρύτανης εφαρμόζει κανόνες, κατευθύνει, ελέγχει - ασκεί εξουσία. Βεβαίως υπάρχουν πολλοί τρόποι να ασκήσει κανείς εξουσία, αλλά το βέβαιο είναι ότι η εξουσία του δεν εξαερώνεται. Η εξουσία δεν είναι εξωτερική ως προς τις κοινωνικές σχέσεις, αλλά ενυπάρχει σε αυτές, τις διαπερνά – απορρέει από τις ασυμμετρίες, την ανισότητα πρόσβασης σε υλικούς και συμβολικούς πόρους, τις θεσμικές διαφορές.
Όταν οι λαθρομετανάστες κατέλαβαν πρόσφατα τη Νομική Σχολή, από τον πρύτανη αναμέναμε υπεύθυνη δράση, αφού αυτό ορίζουν η θεσμική και έννομη τάξη. Οι ρόλοι και οι εξ αυτών ευθύνες συγκροτούνται στο εσωτερικό θεσμών, δεν τους ορίζουμε ιδιωτικώς. Η επιλογή του φιλόσοφου-πρύτανη να ορίσει το πρόβλημα της κατάληψης κυρίως ως «μεταναστευτικό», και η με κάθε κόστος «αναζήτηση ανώδυνης λύσης» εκ μέρους του συνάδει με τη σολιψιστική αντίληψη του ρόλου του: το πρόβλημα είναι όπως το ορίζω! Επανατοποθετώ το ρόλο μου σε νέα, ορισμένα από εμένα, συμφραζόμενα, προκειμένου να μη χρειαστεί να λάβω επώδυνες αποφάσεις.
Αν μερικοί ναρκισσιστικά προσποιούνται ότι θέλουν να καταργήσουν την εξουσία του ρόλου του, υπάρχουν άλλοι που περιβάλλουν με σοφιστείες τη θέλησή τους για εξουσία. «Ναι είναι γεγονός [ότι θέλω να ασκήσω εξουσία]», ομολογεί ο σκαπανεύς της μεταμοντέρνας σοφιστικής κ.Βέλτσος. «[…] Μόνο που η εξουσία δεν είναι η […] καθυπόταξη του άλλου. Είναι σχέσεις δύναμης και ο εξουσιαζόμενος ασκεί και αυτός εξουσία στον εξουσιαστή. Αφού, λοιπόν, η εξουσία ασκείται έτσι κι αλλιώς, δεν ντρέπομαι να την ασκήσω κι εγώ […]» (BHMAgazino, 6/7/2008). Προσέξτε την οργουελική χρήση της γλώσσας. Αν όλα είναι θέμα αυτο-εξυπηρετικών ορισμών, η εξουσία του φρουρού του Γκουαντάναμο δεν διαφέρει και πολύ από την εξουσία του κρατούμενου! Η εξουσία δεν απαιτεί τόσο δημόσια λογοδοσία, όσο «βελτιώνει το χαρακτήρα» του εξουσιαστή!
Οι φιλόσοφοι-βασιλιάδες όχι μόνο δεν είναι απαραίτητα καλύτεροι κυβερνήτες, αλλά είναι εν δυνάμει επικίνδυνοι κυβερνήτες. Πρώτον γιατί η αίγλη που συνήθως τους περιβάλλει (την οποία, φυσικά, τόσο απολαμβάνουν!) είναι πολύ πιθανόν να αναδείξει τα ναρκισσιστικά στοιχεία του χαρακτήρα τους· και δεύτερον γιατί ρέπουν προς την εκλεπτυσμένη φενάκη και την περίτεχνη σοφιστεία, προκειμένου να αποφύγουν το δημοκρατικό «λόγον διδόναι».
Ο Πλάτων έθεσε το λάθος ερώτημα, επεσήμανε ο Καρλ Πόπερ. Το πραγματικό ερώτημα δεν είναι «ποιος πρέπει να κυβερνά», αλλά «πως ελαχιστοποιούμε την κακή διακυβέρνηση». Στη δημοκρατία δεν χρειαζόμαστε «αληθώς επιστήμονας» να μας διοικήσουν, αλλά ανθρώπους με σωστό χαρακτήρα, εκλεπτυσμένη κρίση, αίσθηση καθήκοντος, και ισχυρή βούληση. Κρίνετε μόνοι σας σε ποιο βαθμό τους έχουμε.
9 σχόλια:
Καλημέρα κ. Καθηγητά.
Πιστεύω πως η Αρχαία Αθήνα του Πλάτωνα με την χρήση του εξοστρακισμού ήταν σαφέστατα έτοιμη να αντεπεξέλθει ενάντια στους «τυράννους». Ο θεσμός δεν είναι ιδιαίτερα δημοκρατικός, αλλά ποιους πιστεύεται ότι θα είχε εξοστρακίσει ο Ελληνικός λαός σήμερα, αν μπορούσε να επιλέγει ένα πρόσωπο κάθε 1 χρόνο.
Κατά την γνώμη μου, το 1/3 της Ελληνικής πολιτικής σκηνής θα βρισκόταν κάπου στο εξωτερικό.
"Οι φιλόσοφοι-βασιλιάδες όχι μόνο δεν είναι απαραίτητα καλύτεροι κυβερνήτες, αλλά είναι εν δυνάμει επικίνδυνοι κυβερνήτες. Πρώτον γιατί η αίγλη που συνήθως τους περιβάλλει (την οποία, φυσικά, τόσο απολαμβάνουν!) είναι πολύ πιθανόν να αναδείξει τα ναρκισσιστικά στοιχεία του χαρακτήρα τους· και δεύτερον γιατί ρέπουν προς την εκλεπτυσμένη φενάκη και την περίτεχνη σοφιστεία, προκειμένου να αποφύγουν το δημοκρατικό «λόγον διδόναι». "
Άτοπον. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα αν ποτέ οι βασιλιάδες γινότανε φιλόσοφοι τότε αυτομάτως αποδύονται τα ναρκισιστιακά τους στοιχεία και δε βρίσκουνε τέρψη στα υλικά πράγματα.
Όσο πιο κοντά είναι ο φιλόσοφος στο Αγαθό τόσο περισσότερο έχει απορρίψει τα ανθρώπινά του ελαττώματα, άρα μπορεί να οδηγήσει την κοινωνία χωρίς προκαταλήψεις και ανθρώπινα πάθη.
Βεβαίως η πλατωνική αντίληψη του Φιλοσόφου-Βασιλέως καταρρίπτει και το παρακάτω
"Παρά τους ταυτολογικούς ορισμούς του Πλάτωνος περί της εγκράτειας και αφιλοχρηματίας των φιλοσόφων, δεν παύουν να ανήκουν στο ανθρώπινο είδος: έχουν φιλοδοξίες, προκαταλήψεις, φόβους και πάθη. Ο φιλόσοφος-βασιλιάς είναι ένα ένσαρκο όν, ριζωμένο στο χώρο και το χρόνο· η κρίση του ενδέχεται να είναι εσφαλμένη, η ηθική του συνείδηση σε καταστολή, η πολιτική του οξύνοια στομωμένη, τα συναισθήματά του ακατέργαστα."
Εν κατακλείδι, ούτε ο Χάιντεγκερ ούτε ο Πελεγρίνςη είναι οι Φιλόσοφοι που περιγράφει ο Πλάτωνας. Εδώ που τα λέμε δε γνωρίζω αν είναι καν φιλόσοφοι με την (αρχαία) ελληνική έννοια του όρου (την αναζήτηση και ορισμό του θείου).
Δεν συμφωνώ κ.Κωνσταντινίδη. Στο άρθρο μου χαρακτήρισα τον ορισμό περί φιλοσόφων του Πλάτωνος ταυτολογικό. Αν ορίσεις τον φιλόσοφο ως άτομο απαλλαγμένο από όλα τα ανθρώπινα πάθη (π.χ. φιλοχρηματία, φιλοδοξία, κλπ), τότε δεν ορίζεις ένα ανθρώπινο φαινόμενο αλλά ένα ιδεατό-μεταφυσικό, το οποίο φυσικά ελάχιστη σχέση έχει με τα ανθρώπινα "πρακτά". Ο ορισμός των φαινομένων, όπως σωστά επεσήμανε ο Πόππερ, πρέπει να ορίζει τις συνηθήκες που θα καθιστούν εμπειρικά ελέγξιμη την εμφάνισή του. Αν πεις "ο Χάιντεγκερ (ο μεγαλύτερος φιλόσοφος του 20ου αιώνα) δεν ήταν πραγματικός φιλόσοφος", τότε πρέπει να μας πεις τι κριτήρια χρησιμοποιείς που σε κάνουν να πιστεύεις ότι ο τάδε ήταν/είναι πραγματικός φιλόσοφος. Ο ορισμός σου πρέπει να είναι εμπειρικά ελέγξιμος. Αν αντιλαμβάνεσαι τον φιλόσοφο με εξω-ιστορικά κριτήρια (μια μεταφυσική φιγούρα έξω από τον τόπο και χρόνο) τότε ο ορισμός σου θαν είναι πάντοτε θωρακισμένος από την ανθρώπινη εμπειρία. Φυσικά ο Πλάτων το κάνει αυτό εναρμονιζόμενος πλήρως με τη φιλοσοφία του - των ιδεατών Μορφών οι οποίες συνιστούν αναλλοίωτες ιδέες. Βλ. περισσότερα το έργο του Πόππερ (Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της) και του Καστοριάδη (Ο Πολιτικός του Πλάτωνος)
Κρίμα, έγραψα ένα μεγάλο κείμενο ανάλυσης αλλά με το που πάτησα το κομβίο για δημοσίευση χάθηκε, οπότε τα αναφέρω επί τροχάδην.
> Αν ορίσεις τον φιλόσοφο ως άτομο απαλλαγμένο από όλα τα ανθρώπινα πάθη (π.χ. φιλοχρηματία, φιλοδοξία, κλπ), τότε δεν ορίζεις ένα ανθρώπινο φαινόμενο αλλά ένα ιδεατό-μεταφυσικό, το οποίο φυσικά ελάχιστη σχέση έχει με τα ανθρώπινα "πρακτά".
Αυτό νομίζω ότι δεν ισχύει και ως απόδειξη αναφέρω το Σωκράτη ο οποίος ήτανε (κατά ένα μεγάλο τμήμα) απαλλαγμένος από τα ανθρώπινα πάθη.
Χωρίς να έχω αναγνώσει το The open society and its enemies (το έχω στην ουρά των μελλοντικών αναγνωσμάτων μου) και την ανάλυση που κάνει στον Πλατωνισμό, ο Πλάτωνας πίστευε ότι τα αισθητά πράγματα είναι απείκασμα των τέλειων Ιδεών που υπάρουνε στον υπεραισθητό κόσμο. Δεν είναι όμως τέλεια διότι έχουνε απομακρυνθεί από το υπερούσιο Αγαθό, και όσο πιο πολύ απομακρύνεσαι τόσο "κατώτερης" ποιότητας ουσία έχεις και άρα είσαι ευάλωτος σε πάθη και φθορές. Σκοπός του ανθρώπου είναι να ομοιάσει με το θείο, να φτάσει δηλαδή στο αγαθό, και αυτό μπορεί να γίνει μέσω της φιλοσοφίας, άρα ο πλατωνικός Φιλόσοφος έχει φτάσει σε ένα υψηλότερο επίπεδο συνειδητότας και έχει απαλαχθεί από ανθρώπινα πάθη και ατέλειες. Ο πλατωνικός φιλόσοφος έχει έλθει σε επαφή με το Αγαθό και είναι εξ ορισμού καλός, εύνομος, δίκαιος κλπ. Αυτούς τους φιλοσόφους ευαγγελίζεται ο Πλάτωνας όταν μιλάει για Βασιλιάδες-Φιλόσοφους, κι έτσι τους αντιλαμβάνομαι κι εγώ.
Με αυτή την έννοια ούτε ο Χάιντεγκερ ούτε ο Πελεγρίνης ήτανε ποτέ οι ιδεατοί φιλόσοφοι του Πλάτωνος διότι είτανε/είναι δέσμιοι των παθών και της ανθρώπινης φύσης τους. Με τη σημερινή την έννοια ναι μεν είναι φιλόσοφοι αλλά όχι οι φιλόσοφοι που είχε στο μυαλό του ο Πλάτωνας όταν έγραφε την Πολιτεία.
Κ. Τσούκα, όπως πάντα πολύ εύστοχος στο να αποκαλύπτετε και να φανερώνετε με την κριτική σας την αθλιότητα, γελοιότητα, θρασύτητα και αυθάδεια των θεσμικών αρχόντων του τόπου μας. Το επιχείρετε επιτυχώς και επανειλημμένα, από βουλευτές και αντιπροέδρους μέχρι πρυτάνεις… Είναι προκλητικά ξεδιάντρωποι! Το ότι βρίσκετε πολλά παραδείγματα είναι μάλλον ελληνικό φαινόμενο… Αλλά μήπως ήρθε η ώρα να αντιστρέψουμε το ερώτημα; Από μόνοι τους είναι ξεδιάντρωποι; Δεν είναι θεσμοθετημένη η αναισχυντιά τους; Μπορεί ο Πρύτανης του Πανεπηστημίου Αθηνών να έδρασε από μόνος του και να άρθρωσε το "Για μένα, η λέξη εξουσιάζω αναλύεται ως “έξω η εξουσία” . Αλλά από τη στιγμή που η κοινότητα (εκτός ίσως ελαχίστων) στην οποία ανήκει δεν τον αποδοκιμάζει βροντερά, και έτσι αποδέχεται ουσιαστικά τα λεγόμενά του και το λόγο του, δεν είναι άτοπο να λέμε ότι παραβλέπει τους θεσμούς; Οι ίδιοι οι διαφθαρμένοι και εκφυλισμένοι θεσμοί τους οποίους υπηρετεί του επιτρέπουν και νομιμοποιούν τη συμπεριφορά του! Αν και είμαι σίγουρος ότι δε διαφωνούμε, απλά ήθελα να διερωτηθώ: πώς άλλαζουμε αυτούς τους θεσμούς; Μπορεί π.χ. ένας πρύτανης με ευθιξία να αναδιαμορφώσει και να αναδομήσει το ελληνικό πανεπιστήμιο; Χρειάζεται τη συνεργασία όλων αυτών που συντηρούν τους διαστρεβλωμένους θεσμούς… Ή μήπως όχι; Ή μήπως οι θεσμοί δεν αλλάζουν από την 'κορυφή'; Υποψιάζομαι ότι δεν υπάρχει μαγική συνταγή…
Φιλικά
Μανώλης
Ναι δεν υπάρχει μαγική συνταγή. Οχι, ένας πρύτανης, όσο καλός κι αν είναι, δεν μπορεί να αλλάξει τον τρόπο λειτουργίας ενός θεσμού από μόνος του. Πολλά πρέπει να συμβούν για να επιτευχθεί η αλλαγή - γι αυτό άλλωστε αργεί τόσο πολύ! Οσο η πανεπιστημιακή κοινότητα ανέχεται και επικροτεί συμπεριφορές τύπου Πελεγρίνη (ή Μάνθου παλαιότερα στη Θεσσαλονίκη), τόσο θα διοικείται από τέτοιας κοπής ηγέτες. Κι όσο οι υποψήφιοι πρυτάνεις εκλέγονται με σημαία να μην αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο εφαρμόζεται ο νόμος για το άσυλο, τόσο δεν θα μπορούν να υιοθετήσουν συμπεριφορές που θα προασπίζουν αποτελεσματικά το μακροχρόνιο συμφέρον του πανεπιστημίου αργότερα. Ο κύκλος είναι φαύλος, και γι αυτό δύσκολα σπάει.
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_1_23/03/2011_436675
Κύριον Χαρίδημον Τσούκαν
Σας «μάλωσε» Καθηγητά/
πριν μέρες, σοφός γέρων/
Μ’ επιστολή του ανοιχτή/
σ’ εφημερίδα αστέρων/
Του Πλάτωνος τις έννοιες
τις δύσκολες κι ωραίες/
Λέει πως δεν τις θέσατε,
σωστά. Μα οι ιδέες/
Που στ’ άρθρο σας εκφράσατε/ συμφώνους πάντας έχουν!/
Ακόμη κι αν του Πλάτωνος/
τα έργα δεν προσέχουν/
Ακόμη κι αν του Πόππερ τις/
απόψεις τις προκρίνουν/
Είναι οι γνώμες σας σωστές/
κι εκείνοι που τις κρίνουν/
το ξέρουν μέσα τους αυτό./
Και αν σας «διορθώνουν»/
Μ’ αυτό τον τρόπο εμπόδιο/
κανένα δεν ορθώνουν/
Απλώς για την ακρίβεια,/
της έννοιας παλεύουν/
Σε τόσο δύσκολους καιρούς/ έννοιες «συμμαζεύουν»/
Ξανά να αποφύγουμε/
ρητορικές και λάθη/
(γεννιούνται απ’ αυτές πολλά/ υπνωτισμένα πάθη)/
Έτσι, λοιπόν, σας χαιρετώ,/
κι εκφράζω μία γνώμη:/
Το μόνο σφάλμα που ‘δα εγώ,/
στης πένας σας τη ρώμη/
Είναι ετούτο το μικρό/
κι όχι κανένα άλλο/
Που κάποτε –μα όχι εδώ!-/
μπορεί να βγει μεγάλο:/
Ο «Βασιλεύς-Φιλόσοφος»/
στο ίδιο μπαίνουν Forum/
Κι ο ΑΕΙ-Καθηγητής:
Quaternio Terminorum.
Δημοσίευση σχολίου