Αν ταξιδέψετε σε αυτοκινητόδρομους της Αυστραλίας θα συναντήσετε πινακίδες, όπως «Δέστε τη ζώνη ασφαλείας. Είναι νόμος» («Fasten your seat belt. It’s the law»). Για έναν Ελληνα, το εντυπωσιακό δεν είναι η υπενθύμιση-προτροπή, αλλά η αιτιολόγησή της: «Είναι νόμος». Στις εκλογικευμένες κοινωνίες, το γεγονός ότι μια συμπεριφορά ρυθμίζεται με νόμο αποτελεί, κατ’ αρχήν, επαρκή λόγο για να τηρείται. Αν πείτε σε έναν Ελληνα οδηγό ότι πρέπει να τηρεί τον Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας είναι σα να διαβάζετε Εμπειρίκο στους χασισοκαλλιεργητές των Ζωνιανών! Τίποτα δεν είναι πιο εντυπωσιακό και συνάμα θλιβερό σε αυτή τη χώρα από την περιφρόνηση του νόμου.
Βεβαίως, σε όλες τις χώρες υπάρχουν φαινόμενα παραβίασης της έννομης τάξης. Το αξιοπρόσεκτο, όμως, στην περίπτωση της Ελλάδας είναι ότι η περιφρόνηση του νόμου αποτελεί συστατικό στοιχείο της νεοελληνικής κουλτούρας, σε σημείο που να θεωρείται συχνά αυτονόητη, να επιδεικνύεται εκτεταμένη ανοχή απέναντί της, ακόμα και να προβάλλεται δημοσίως. Αν νομίζετε ότι υπερβάλλω, σκεφτείτε τα εξής.
Το 29% των ιδιωτικών δαπανών υγείας αφορούν «μαύρο» χρήμα, δηλαδή «φακελλάκι» σε γιατρούς δημοσίων νοσοκομείων και πληρωμές χωρίς απόδειξη σε ιδιώτες γιατρούς. Η φοροδιαφυγή υπερβαίνει το 30% του ΑΕΠ, η παραοικονομία είναι ιλιγγιώδης. Δεν είναι ασυνήθιστο, οι αγροτικές επιδοτήσεις να εισπράττονται παράνομα από μη δικαιούχους. Η εκτεταμένη διαφθορά μας κατατάσσει στις κορυφαίες θέσεις πανευρωπαϊκώς. Εκτιμάται ότι ένα στα τρία κτίσματα, είτε είναι παντελώς αυθαίρετο, είτε έχει παραβεί πολεοδομικές διατάξεις. Τρισήμισυ εκατομμύρια στρέμματα δημόσιας γης έχουν καταπατηθεί. Οι καταλήψεις δημοσίων χώρων είναι τόσο συνηθισμένες, όσο η εβομαδιαία επίσκεψη στο σούπερ μάρκετ. Η ευνοιοκρατία συνιστά έναν βασικό μηχανισμό ικανοποίησης αιτημάτων, είτε αυτά αφορούν άτομα, είτε ομάδες.
Δεν χρειάζεται να συνεχίσω. Ο βιόκοσμος του νεοέλληνα απαρτίζεται συχνά από πρακτικές που είτε παρακάμπτουν το νόμο, είτε τον παραβιάζουν ανοιχτά, είτε κινούνται στα όρια της νομιμότητας. Σε κάθε περίπτωση, για διάφορους λόγους, ο Ελληνας πολίτης δεν νοιώθει να δεσμεύεται από αφηρημένες αρχές καθολικής εφαρμογής. Τι είναι νόμιμο και τι όχι δεν τον απασχολεί ιδιαίτερα, ενίοτε μάλιστα ούτε καν το αντιλαμβάνεται, αρκεί να γίνει η δουλειά του. Η επίκληση του νόμου δεν επιφέρει αυτόματη συμμόρφωση, αλλά μάλλον έκπληξη, χλευασμό ή αναζήτηση μεθόδων παράκαμψης.
Η κουλτούρα της ανομίας καθιερώνει μη έλλογους τρόπους ικανοποίησης επιμέρους επιδιώξεων, κυρίως μέσα από την αυθαίρετη ιδιωτική δράση και την πρόσβαση σε κλειστά, και γι αυτό μη υποκείμενα σε δημόσιο έλεγχο, δίκτυα συμφερόντων. Σε μια τέτοια κουλτούρα, τα άτομα δεν θεωρούν ότι είναι υπόλογα σε κοινές, έλλογες αξίες που, κατ’ αρχήν, εκφράζει ο νόμος, αλλά αυτοαναφορικά επιδιώκουν να ικανοποιούν τις ιδιωτικές επιδιώξεις τους, Γι αυτό στην κουλτούρα της ανομίας συναντούμε όχι μόνο παράνομες πρακτικές, αλλά και ακοινώνητα άτομα, εκτεταμένη δυσπιστία και αγένεια, καχεκτικούς θεσμούς, ισχνή δημόσια σφαίρα.
Καθοριστικός παράγοντας για τη διαιώνιση της κουλτούρας της ανομίας αποτελεί η συμπεριφορά των «αρχόντων». Αν αυτοί που ασκούν έλλογη εξουσία δεν τηρούν το νόμο, η συμπεριφορά τους αντιγράφεται από τους πολίτες και διαχέεται σε όλο το κοινωνικό σώμα. Οταν οι βουλευτές δεν πληρώνουν τα τηλέφωνά τους ή αυτοαπαλάσσονται από τις συνέπειες του νόμου για την υπέρβαση του ορίου εκλογικών δαπανών, γιατί να μη φοροδιαφύγει ο πολίτης; Οταν οι πρυτάνεις αρνούνται να εφαρμόσουν το νόμο, γιατί να σεβαστεί ο φοιτητής τον πανεπιστημιακό χώρο;
Δείτε πως ορισμένα πανεπιστήμια υποδέχθηκαν τον πρόσφατο «νόμο-πλαίσιο». Σύμφωνα με το νόμο, το πανεπιστημιακό άσυλο προστατεύει μόνο χώρους στους οποίους γίνεται μάθημα και έρευνα. Τι λένε οι πρυτάνεις επ’ αυτού; «Εμείς θεωρούμε ότι το άσυλο ισχύει για όλους τους χώρους του πανεπιστημίου», δήλωσε ο πρύτανης του ΑΠΘ, κ.Α. Μάνθος. Με άλλα λόγια, ποιός νοιάζεται τι λέει ο νόμος, σημασία έχει τι λέμε «εμείς» – οι όποιοι εμείς, από τον πρύτανη, ως τον καταληψία συνδικαλιστή, μέχρι τον αυθαίρετο οικιστή και το φοροφυγάδα. Ο επικεφαλής του ΑΠΘ δεν διστάζει να ανακοινώσει ότι, για την πιθανή άρση του ασύλου, δεν θα απευθυνθεί στο αρμόδιο Πρυτανικό Συμβούλιο, όπως ορίζει ο νόμος. «Δεν θα εφαρμόσω τη διάταξη για συνεδρίαση του πρυτανικού συμβουλίου [...]», δηλώνει ανενδοίαστα. «Θα προσφύγω [...] στη Σύγκλητο» («Το Βήμα», 11/11/2007).
Η κουλτούρα της ανομίας κορυφώνεται όταν ακόμα και οι «άρχοντες» τείνουν να περιφρονούν το νόμο. Είναι λυπηρό, διότι ο νόμος είναι το εργαλείο αυτού που ασκεί έλλογη εξουσία. Αν το παραμερίσει, αυτοκαταργείται. Κι αν το περιφρονήσει, μειώνεται το ηθικό του ανάστημα. Τι θα πει στον καταληψία φοιτητή ο πρύτανης που αρνείται να εφαρμόσει το νόμο; Το πιο λυπηρό, όμως, είναι ότι, στην κουλτούρα της ανομίας, αυτές οι διακρίσεις δεν είναι καν αντιληπτές, αντί να θεωρούνται αυτονόητες.
