Τρίτη 20 Ιανουαρίου 2009

«Μέσα απ’ της βιτρίνας τα θρύψαλα ακούω τη φωνή σου…»



Κάθε αξιοπρόσεκτο κοινωνικό συμβάν, οσοδήποτε ασυνήθιστο κι αν είναι, στο μέτρο που συνιστά ένα ανθρώπινο δημιούργημα, μας απευθύνει μια ερμηνευτική πρό(σ)κληση: να κατανοήσουμε το νόημά του. Τον διαμαρτυρόμενο ταραχοποιό λ.χ. που σπάει τη βιτρίνα, μπορούμε να τον δούμε απλώς ως καταστροφέα, επιβεβαιώνοντας την αντίληψή μας ότι μερικοί άνθρωποι ενίοτε παρεκτρέπονται, οπότε πρέπει να υφίστανται τις συνέπειες του νόμου. Αν όμως θέλουμε να κατανοήσουμε πληρέστερα αυτή την πράξη, τότε αξίζει να τη δούμε όχι απλά ως παρεκτροπή αλλά ως ανθρώπινο δημιούργημα, το οποίο σημαίνει κάτι. Αξίζει, δηλαδή, να πάρουμε στα σοβαρά το στίχο του Σαββόπουλου, «μέσα απ΄ της βιτρίνας τα θρύψαλα ακούω τη φωνή σου».

Πρόκειται, βέβαια, για δύο διαφορετικές προσεγγίσεις. Η πρώτη (η οπτική γωνία της παρεκτροπής) αντανακλά την απαίτησή μας να ζούμε σε ένα κράτος δικαίου, μια οργανωμένη κοινωνία με προβλεψιμότητα και έλλογη θεσμική τάξη. Στη δεύτερη (την οπτική γωνία της κατανόησης) εκφράζεται η νεωτερική διάθεσή μας να διερωτηθούμε για τις παραδοχές, τα αποτελέσματα και τον τρόπο λειτουργίας της θεσμικής τάξης, ιδιαίτερα αν αυτός ο τρόπος λειτουργίας παράγει βίαιες κοινωνικές εκρήξεις. Με τον θεσμικό-κανονιστικό λόγο προστατεύουμε την εύτακτη συλλογικότητά μας. Με τον ερμηνευτικό-κατανοητικό λόγο αναγνωρίζουμε την ανοιχτότητα του έλλογου πλαισίου που συγκροτεί τη συλλογικότητά μας – ότι, δηλαδή, το νόημα των θεσμών μας δεν παγιώνεται ποτέ, είναι διαρκώς ανοιχτό στην εμπειρία. Το μεγάλο επίτευγμα της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι ακριβώς αυτό: ερείδεται, κατ’ αρχήν, σε ρητά θεσμιζόμενους και αυτο-αμφισβητούμενους θεσμούς.

Ο αυθεντικά ερμηνευτικός λόγος είναι σε κάποιο βαθμό αυτο-αναιρούμενος. Στο μέτρο που είμαστε πραγματικά ανοιχτοί στην εμπειρία ενός σημαντικού συμβάντος (π.χ. ένα διαζύγιο, κοινωνικές ταραχές, κλπ) και προσπαθούμε να το κατανοήσουμε, αναπόφευκτα αλλάζουμε – η εμπειρία μας μεταβάλλει, μας αλλοιώνει. Όπως παρατηρεί ο μεγάλος φιλόσοφος Χάνς-Γκέοργκ Γκάνταμερ, η εμπειρία, στο μέτρο που μας διαπερνά, αναπλάθει τον ερμηνευτικό μας ορίζοντα. Όταν καταλαβαίνουμε τον άλλον, καταλαβαίνουμε πληρέστερα τον εαυτό μας.

Οι ταραχές του περασμένου Δεκέμβρη περιείχαν και μαζική κραυγή αγωνίας και βία. Για την ακρίβεια, η κραυγή εκφράστηκε ηχηρά και θυμωμένα κατά της θεσμικής τάξης, στρεφόμενη κατά πρώτο λόγο εναντίον των διωκτικών αρχών• στις ακραίες της δε εκφάνσεις πήρε και τη μορφή ποικίλων μορφών βίας. Αν στις ταραχές δούμε απλώς την επανάληψη των, δυστυχώς πληθωρικών τα τελευταία 35 χρόνια, συμβάντων βίας και ανομίας που συχνά συνοδεύουν συλλογικές διαμαρτυρίες στην Ελλάδα, τότε χάνουμε την ευκαιρία να δούμε την ιδιαιτερότητα του νεανικού ξεσπάσματος – την ξεχωριστή «φωνή» του.

Η «επανάληψη», παρατηρεί ο φιλόσοφος Ζιλ Ντελέζ, δεν είναι η επανάληψη ενός και του αυτού φαινομένου, αλλά εμπεριέχει τη διαφορά. Όπως η τηλεφωνήτρια ενός τηλεφωνικού κέντρου δεν επαναλαμβάνει απλώς πανομοιότυπες απαντήσεις σε πανομοιότυπα ερωτήματα πελατών, αλλά κάθε ερώτημα είναι ουσιωδώς διαφορετικό στις λεπτομέρειες του περιεχομένου του, τη χρονική στιγμή, την υφή της φωνής, και κυρίως στο πως εντάσσεται στην ακολουθία ερωτο-απαντήσεων της τηλεφωνήτριας, οπότε και οι απαντήσεις της είναι, έστω και ανεπαίσθητα, διαφορετικές, έτσι και οι Δεκεμβριανές ταραχές δεν ήταν απλώς η επανάληψη πανομοιότυπων φαινομένων ανομίας που συχνά βλέπουμε στους δρόμους της Αθήνας, αλλά εμπεριείχαν κάτι διαφορετικό: την άρθρωση μιας αυθόρμητης, γενικευμένης και πρωτόγνωρης αγανάκτησης με αφορμή το φόνο ενός εφήβου.

Αν και στις βίαιες στιγμές του το ξέσπασμα έδειχνε να είναι η επανάληψη της ίδιας νεανικής ανομίας που έχουμε δει πολλές φορές στο παρελθόν, μια ερμηνευτική-κατανοητική προσέγγιση φανερώνει τις διαφορές του: την αυθόρμητη, μαζική εφηβική έκρηξη σε πολλές ελληνικές πόλεις, καθώς και την ένταξη του φόνου σε μια ακολουθία γεγονότων (κυρίως αλλεπάλληλων σκανδάλων διαφθοράς, επεισοδίων αστυνομικής βιαιότητας, επιλήψιμες συμπεριφορές δημοσίων προσώπων, γενικευμένης ατιμωρησίας, και ογκούμενης οικονομικής δυσπραγίας) που οδηγούν στην απαξίωση των θεσμών.

Όσοι βλέπουν κυρίως τη βία στις ταραχές του Δεκέμβρη, προκρίνουν μια μάλλον συντηρητική ερμηνεία - βλέπουν τα συντρίμμια της βιτρίνας χωρίς να ακούνε τη «φωνή» των βιαιοπραγούντων. Όσοι βλέπουν την ιδιαιτερότητα των ταραχών - την ειδοποιό διαφορά τους από προγενέστερες συλλογικές διαμαρτυρίες - κατανοούν ότι τα Δεκεμβριανά γεγονότα σηματοδοτούν μια βαθιά απέχθεια στους δημόσιους θεσμούς και πως αυτοί διακονούνται (τρόπος του λέγειν…) από το υπάρχον πολιτικό σύστημα. Κάτι είναι βαθιά σάπιο στην Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία…

Όσοι αναγνωρίζουν αυτή την ιδιαιτερότητα αλλά την ερμηνεύουν με τα προκατασκευασμένα σχήματα περί «νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού», κλπ, αρνούνται στην ουσία να επιτρέψουν στην εμπειρία – στο Δεκεμβριανό ξέσπασμα - να τους μεταβάλλει. Τα έτοιμα ιδεοληπτικά σχήματά τους ακυρώνουν την γνωσιολογική σπουδαιότητα της πρωτόγνωρης αυτής εμπειρίας. Καλώς ή κακώς, η ελλαδική ιδιαιτερότητα δεν είναι ο δήθεν νεοφιλελεύθερος χαρακτήρας του νεοελληνικού καπιταλισμού, αλλά η χρεοκοπία ενός εν πολλοίς διεφθαρμένου, ανίκανου και αναποτελεσματικού πολιτικού συστήματος, το οποίο διαχειρίζεται χαμηλής ποιότητας συλλογικά (στην ουσία κρυπτο-ιδιωτικοποιημένα) αγαθά, αφήνει τα κοινωνικά προβλήματα να συσσωρεύονται, και οδηγεί στην καθολική απαξίωση των θεσμών. Αυτό είναι το γνωσιολογικό εύρημα των Δεκεμβριανών ταραχών: δόθηκε η τραγική αφορμή να διαπιστώσουμε τι ατμός συσσωρεύεται στην κοινωνική χύτρα. Πριν τις ταραχές, το υποψιαζόμασταν. Τώρα το γνωρίζουμε.

9 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Κύριε Τσούκα,

Ευχαριστούμε για άλλη μία ενδιαφέρουσα ανάλυση. Θα διαφωνούσα όμως σε μερικά σημεία. Διαβάζοντας το άρθρο σας μου δημιουργήθηκε η εντύπωση ότι υποστηρίζετε πως ο καθένας μπορεί να βιώσει και να προσεγγίσει τέτοια γεγονότα συνειδητά έχοντας δύο γενικά επιλογές. Μιλάτε για παράδειγμα για οπτική γωνία, λόγο, επιλογή προσέγγισης, κλπ. και ότι όλες αυτές οι ερμηνευτικές οδοί αποσκοπούν σε διαφορετικά στοιχεία, π.χ. "εύτακτη συλλογικότητά", "ανοιχτότητα του έλλογου πλαισίου". Το πώς 'βλεπουμε', όμως, το οποιοδήποτε γεγονός, δεν εξαρτάται μόνο από τη συνειδητή προσέγγισή του, αλλά κυρίως, θα έλεγα, από τα βιώματά μας σε προηγούμενες κοινωνικές καταστάσεις. Το πώς 'βλέπετε' εσείς ή εγώ ένα γεγονός εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό στο παρελθόν και από την κοινωνική θέση στην οποία βρισκόμαστε και εκφράζουμε λεκτικά και με άλλους τρόπους την εμπειρία μας. Αυτό σημαίνει ότι η 'συντηριτική οπτική γωνία' δεν είναι μια γωνία που επιλέγεται ελεύθερα, αλλά μόνο υπό προϋποθέσεις. Ο 'ματατζής', π.χ. δε μπορεί απλά να επιλέξει, γιατί εκτός των άλλων έχει και διαφορετικές 'πληροφορίες για το τι συμβαίνει' και διαφορετικά βιώματα. Θα ήταν άδικο να τον 'κατηγοριοποιήσουμε' ως συντηρητικό ή ότι η ερμηνευτική του εμπειρία δεν είναι 'αυθεντική', διότι ήδη βρίσκεται σε μία συγκεκριμένη θέση ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ βιώνει τα Δεκεμβριανά.


Ενώ γενικά συμφωνώ ότι η επανάληψη ενός γεγονότος στη ουσία συνιστά διαφορετικό γεγονός, το ότι οι "Δεκεμβριανές ταραχές δεν ήταν απλώς η επανάληψη πανομοιότυπων φαινομένων" δε σημαίνει ότι μπορούμε να τις 'δούμε' ως "πρωτόγνωρη εμπειρία". Αν και ίσως να συμφωνήσουμε μερικοί μαζί σας για το ότι κάτι διαφορετικό συνέβη για συγκεκριμένου λόγους (τη χύτρα που λέτε), δεν μπορούν να συμφωνήσουν όλοι... Ίσως γι'αυτό θα χάσουμε την ευκαιρία να άλλαξουμε τον τόπο, όπως τη χάσαμε με τους Ολυμπιακούς, την επιτυχία της Εθνικής Ποδοσφαίρου και διάφορα άλλα πρωτόγνωρα....

Μανώλης

Ανώνυμος είπε...

@ Μανώλης

Πιστεύετε ότι συγκυριακά φαινόμενα -τα οποία μάλιστα δεν έχουν την παραμικρή σχέση με την πραγματική παραγωγική βάση της οικονομίας, όπως π.χ. οι λεγόμενοι "ολυμπιακοί αγώνες" ή η τυχαία κατάκτηση του κυπέλλου μιας αθλητικής διοργάνωσης- θα μπορούσαν να "αλλάξουν τον τόπο";

Έναν τόπο τον αλλάζει η δουλειά, η σοβαρότητα και η αυτοεπίγνωση, και όχι ο ωχαδελφισμός, τα φρου-φρου και το εθνεγερτικό "πουλ-μουρ". Όπως είδατε πέρυσι, ήταν αρκετή η σύλληψη μιας χούφτας ντοπέ "ολυμπιονικών" για να επανέλθουμε και πάλι στο καθεστώς ανυποληψίας όπου πραγματικά ανήκουμε.

Ανώνυμος είπε...

@ Σωτήρης Μ

Όχι δεν το πιστεύω. Λαθεμένα ίσως δεν το διευκρίνησα. Γι' αυτό και δεν πιστεύω ότι αυτά που έγιναν το Δεκέμβριο (πρωτόγνωρα όπως και οι Ολυμπιακοί κλπ.) θα μπορούσαν να προκαλέσουν αλλαγή σκέψης ή στάσης. Νομίζω ότι δεν είναι πολλοί αυτοί που θα συντονιστούν με έναν (κατά τον κ. Τσούκα) "αυθεντικά ερμηνευτικό λόγο". Κι αυτό γιατί είτε δεν τους συμφέρει είτε δεν ελπίζουν ότι οι άλλοι θα κάνουν το ίδιο είτε γενικότερα δεν βρίσκονται στην 'κατάλληλη' θέση για να συγκινηθούν από έναν τέτοιο λόγο. Ναι, μπορεί κάποιος να ακούσει αυτό το λόγο και να τον θαυμάσει κιόλας (οπώς το λόγο του κ. Τσούκα). Αλλά από κει και πέρα τι γίνεται... Λίγοι θα αδράξουν την ευκαιρία να ανασυγκροτήσουν ουσιαστικά τη σκέψη τους και κυρίως τη δράση τους. Επίσης, ελαχιστότατες πιθανότητες να συμβεί αυτό στους υπάρχοντες πολιτικούς, των οποίων οι πρωτοβουλίες κρίνουν σε μεγάλο βαθμό το ρυθμό αλλαγής σε μια κοινωνία.... Ίσως εάν αλλάξει κάτι στο κοινωνικο-οικονομικό γίγνεσθαι οπώς λέτε και σεις (π.χ. χειροτερέψει ακόμη περισσότερο η σημερινή κατάσταση), οι ερμηνείες που δύνανται από ένα τέτοιο λόγο να έχουν περισσότερη απήχηση. Προς το παρόν δε βλέπω φως... Μακάρι να κάνω λάθος.

Μανώλης

Γιάννης Παρτάλας είπε...

Συμφωνώ με αυτό που αναφέρει ο Μανώλης περί αλλαγής σκέψης ή στάσης.

Το ερώτημα που τίθεται είναι αν το σύνολο των ατόμων που κατέβηκαν στους δρόμους μπορούν να είναι φορείς μιας κοινωνικο-πολιτικής αλλαγής.

Τι καινούριο ευαγγελίζονται; Ποια τα συνθήματά τους;

Ανώνυμος είπε...

Κύριε Τσουκα, νομιζω πεφτετε στην παγιδα να θεωρειτε τα προσφατα ΄΄Δεκεμβριανά΄΄ ως κάποιου τυπου πραγματικη εξεγερση ενω στην πραγματικοτητα δεν ηταν παρα μια πατροναρισμενη αναταραχη όπου πραγματικη οργη για το θεμα της δολοφονιας ανακατεμενη με μια γενική οργη -πλην χειραγωγημενη αλλά όχι συνηδητοποιημενη- συμμαχισε με κοινους πλιατσικολογους κάτω από την ομπρελα του ΣΥΡΙΖΑ κ.α. καθεστωτικων/αντιδραστικων συμφεροντων για να παρουσιασουν -χαρην πολιτικης σκοπιμοτητας- την ψευδαισθηση της ταχαμου ΄΄επαναστασης΄΄. Αν με κατι μοιαζουν τα προσφατα ΄΄Δεκαμβριανά΄΄ είναι με τα ΄΄Σεπτεμβριανα΄΄ του 55. Το αντανακλαστικο πατροναρισμα και χειραγωγιση των γεγονοτων αποκαλυπτικο. Χαρακτηριστικη η αφισα που αναρτηθηκε στην πολη μου. ΣΥΝΑΥΛΙΑ ΔΙΑΜΑΡΤΗΡΙΑΣ, ΟΣΟ ΜΑΣ ΣΚΩΤΩΝΟΥΝ ΕΜΕΙΣ ΑΝΤΙΣΤΕΚΟΜΑΣΤΕ ΟΧΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 16 ΟΧΙ ΣΤΑ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΚΟΛΕΓΙΑ. κλπ... Ο υπουλος τροπος συνδεσης του ατυχου 15χρονου ως ΄΄ηρωα΄΄ μιας ταχαμου γενικευμενης αντιδρασης στην ΄΄αντιεκπαιδευτικη΄΄ μεταρυθμιση...

Ardizoglou είπε...
Αυτό το σχόλιο αφαιρέθηκε από τον συντάκτη.
Ardizoglou είπε...

Πολυ ενδιαφερουσα η αναλυση σας. Ειναι καποιες ερμηνευτικες αποψεις που δεν χωρουν βεβαια στις δυο κατηγοριες και μια απο αυτες ειναι και η δικη μου δημοσιευμενη στο ιστολογιο μου

Ανώνυμος είπε...

Γιατί θα πρέπει να διαλέξουμε, εμείς ή άλλοι, τρόπο προσέγγισης;
Ο μετα-νεωτερικός τρόπος σκέψης μας επιτρέπει να δούμε την 'πραγματικότητα' ως τη σύνθεση όλων των προσεγγίσεων μαζί. Αυτών που γνωρίζουμε και αυτών που ανακαλύπτουμε.
Πίσω από τις λέξεις, η προσωπική μου ανάγνωση διακρίνει και στο εξαιρετικό άρθρο του κ. Τσούκα την ανάγκη για ενεργητική προσπάθεια από όλους μας να κατανοήσουμε τον κόσμο από όσο δυνατόν περισσότερων οπτικών γωνιών.
Προκειμένου να εκπαιδευτούμε στα βιώματα των άλλων. Μόνο έτσι μπορούμε να έχουμε ένα πραγματικά φιλελεύθερο, δημοκρατικό και κοινωνικό κράτος.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι πόσο πιο πιθανόν είναι να καταφέρνουμε πράγματι να συν-αισθανόμαστε τους άλλους σε μια κοινωνία με μεγαλύτερη συνοχή.
Να είναι όμως αυτό επιχείρημα για την αντίδραση έναντι οποιουδήποτε καπιταλιστικού συστήματος είναι παράλογο.
Αν είναι έτσι, όμως, και δεν είναι ο νεοφιλελευθερισμός ο εχθρός, τότε ποιός είναι; Ποιός φταίει, με ποιόν να τα βάλουμε;
Με εμάς θα πρέπει να τα βάλουμε. Και αν κάποιος δηλώνει αθώος, θα υποστεί το τίμημα της υπεροχής της πλειοψηφίας, το τίμημα της δημοκρατίας.
Ή θα περιφρονήσει τους θεσμούς και τους νόμους και θα ζήσει σε καθεστώς νόμου ζούγκλας.
Ή κάτι ανάμεσα.
Κατάθλιψη.

Άλλα, ποιός είναι εντελώς αθώος, έτσι και αλλιώς...

Αντώνης Φ.

OnWine είπε...

Χαρίδημε... χαίρομαι να σε διαβάζω!

Χαίρομαι την συνέπεια των απόψεών σου... την μιά υποστηρίζεις το δικαίωμα της αστυνομίας να ...πυροβολεί, σε εκείνο το ...αξέχασο άρθρο σου... την άλλη μας καλείς να "σκύψουμε" στο ...πρόβλημα των νέων που εξεγέρθηκαν, ΑΚΡΙΒΩΣ επειδή κάποιος αστυνομικός ακολούθησε την ...συμβουλή σου!

Και γιά όσουν δεν σε ξέρουν, τους παραπέμπω στην ...αλήστου μνήμης ανάρτησή σου, οπου, ανάμεσα στα άλλα "λαμπρά" έγραψες:

Χαιρόμαστε να μισούμε την Αστυνομία!

...Είναι αξιοπρόσεκτο ότι, κυνηγώντας τον τοξικομανή δολοφόνο στη Σίνδο, οι αστυνομικοί πυροβολούσαν στον αέρα (Τα Νέα, 5/5/08). Δεν είναι τυχαίο. Αν οι αστυνομικοί σκότωναν το νεαρό, αντιλαμβάνεστε τι θα γινόταν; Θα ξεσηκώνονταν οι κκ. Αλαβάνος και Τσίπρας, τα αιμοχαρή ΜΜΕ θα μιλούσαν για «ένα ακόμα κρούσμα αυταρχισμού», οι σχολιαστές εντύπων που ανήγαγαν τον φτηνό «αντιεξουσιασμό» σε επάγγελμα και σήμερα επικρίνουν τον «αντιεπαγγελματισμό και τη δυσλειτουργία της ΕΛΑΣ» («Ελευθεροτυπία», 5/5/08), θα εκτόξευαν μύδρους κατά των «ανάλγητων αστυνομικών». ...


Επίσης, παραπέμπω στο σχόλιό σου σε απάντηση δικού μου όπου ξεκάθαρα μας είχες πει ότι "Είναι πολύ ωραίο να λες η αστυνομία να μην πυροβολεί, αλλά θα πρέπει να μας πεις και πως θα προστατευθούν αθώοι πολίτες. "

Και τώρα... θέλεις να "αναλύσεις" λόγους, αιτίες... δεν θυμάσαι, μνήμη "ασθενής"... την προτροπή σου ακολούθησε ο δολοφόνος...

Είσαι το ...υπόδειγμα της μεταμοντέρνας σκέψης στην Ελλάδα...

Οπου φυσάει ο άνεμος...