Ο Θαλής, το πηγάδι και η κοινή λογική

Η σύγχρονη επιστήμη έχει μια σχέση αντιπαλότητας με την κοινή λογική (common sense, κοινός νους, κοινή αίσθηση)• τη θεωρεί ανεξέταστη, μη ορθολογική, και γι αυτό μια κατώτερη μορφή γνώσης. Ο Αϊνστάιν εξέφρασε χαρακτηριστικά αυτή τη στάση: «Η κοινή λογική είναι μια συλλογή προκαταλήψεων που αποκτά κανείς μέχρι τα δεκαοχτώ του». Ο μεγάλος επιστήμονας, βέβαια, παρακάμπτει κάτι ουσιώδες: ότι ακόμη κι ο ευφυέστερος των ανθρώπων δεν μπορεί ποτέ να απαλλαγεί πλήρως από τις «προκαταλήψεις» του – ούτε μετά τα δεκαοχτώ του! Οι πολιτικές πεποιθήσεις του Αϊνστάιν, λ.χ., ή οι μάλλον εκκεντρικές συμπεριφορές του ως συζύγου, δεν ήταν το ίδιο ορθολογικά θεμελιωμένες όπως οι επιστημονικές θεωρίες του! Ακόμα κι ένας Αϊνστάιν δεν μπορεί να αποσυρθεί από την κοινή λογική.

Η συμπεριφορά μας ως κοινωνικά όντα ερείδεται αναπόδραστα, κατά μη εξαλείψιμο τρόπο, στην κοινή λογική, στο sensus communis – σε άτυπους κανόνες συμπεριφοράς που ρυθμίζουν την ανθρώπινη συνύπαρξη. Θέλουμε δεν θέλουμε μετέχουμε της κοινής λογικής. Πρώτα μαθαίνουμε να μιλάμε και μετά αναλύουμε τη γλώσσα μας. Πρώτα αποκτούμε εμπειρική εξοικείωση με τον κόσμο και μετά τον υπάγουμε στην αναλυτική σκέψη μας.

Από τότε που οι οικονομολόγοι πήραν στα σοβαρά τους θεσμούς εντός των οποίων αναπτύσσεται η οικονομική δραστηριότητα, άρχισαν να αναγνωρίζουν τη σπουδαιότητα των άτυπων κανόνων συμπεριφοράς που τη διαπερνούν – λ.χ. τους τύπους εμπιστοσύνης που επιδεικνύουν οι άνθρωποι στις συναλλαγές τους. Διαπιστώνουμε την αξία της κοινής λογικής όταν αυτή θραύεται – όταν η επιταγή μένει ακάλυπτη, η υπόσχεση δεν υλοποιείται, ο δάσκαλος προπηλακίζεται, η βιβλιοθήκη πυρπολείται.

Η κοινή λογική δεν είναι μόνο άτυποι κανόνες συμπεριφοράς• ως common sense - κοινή αίσθηση - είναι και ενεργητική μετοχή στην κοινή εμπειρική πραγματικότητα. Ο Πλάτων αναφέρει την περίπτωση του αμόρφωτου κοριτσιού από τη Θράκη, το οποίο ξέσπασε στα γέλια όταν είδε τον αστρονόμο Θαλή να πέφτει στο πηγάδι ενώ παρακολουθούσε τα ουράνια σώματα. «Ήταν τόσο πρόθυμος να μάθει τι υπήρχε στον ουρανό», αναφώνησε η κοπέλα, «που του διέφυγε τι υπήρχε στα πόδια του». Η κοινή λογική εδώ έχει να κάνει με την κοινά αναγνωρίσιμη εμπειρική πραγματικότητα, την οποία τείνει να αποστρέφεται η αφηρημένη σκέψη. Ο μορφωμένος Θαλής, απορροφημένος στην αστρονομική του παρατήρηση, αγνόησε το πηγάδι, στο οποίο κανείς λογικός άνθρωπος, όσο αμόρφωτος κι αν είναι, δεν θάθελε να πέσει!

Το δίδαγμα από την ιστορία αυτή το αναδεικνύει υπέροχα η Χάνα Αρέντ: η αφηρημένη σκέψη, ιδιαίτερα όταν καθίσταται αλλόκοσμα εμμονική, ανεπίγνωστα ιδεοληπτική, εσκεμμένα φενακιστική, ή προπαγανδιστικά εντυπωσιοθηρική, συχνά αποκόπτεται από την κοντινή κοινή εμπειρία, προκειμένου να επιτρέψει στο μακρινό «όλον», το «πραγματικό», το «αληθινό», το «ευγενές», να εμφανιστεί. Ό,τι είναι εμπειρικά πλησίον απομακρύνεται• ό,τι είναι θεωρητικά απόμακρο εμφανίζεται. Αυτό που εντοπίζουν οι αισθήσεις θεωρείται υποδεέστερο εκείνου που (συχνά αυτο-εξυπηρετικά) κομίζει η διάνοια. Σε αυτό, νομίζω, συνίσταται η πολιτική σημασία της κοινής λογικής στην Ελλάδα, σήμερα: είναι το όπλο ενάντια στο φενακισμό των κατεστημένων κομματικών εξουσιών, συμβιβασμένων ηγεσιών, εξουσιομανών διανοουμένων και ιδιοτελών συντεχνιών. Η υπεράσπιση της κοινή λογικής (common sense) είναι ομόλογη με την υπεράσπιση αυτού που ο Τζόρτζ Όργουελ τόσο εύστοχα αποκαλούσε «κοινή αξιοπρέπεια» (common decency).

Τι νόημα έχει να μιλάμε για «πράσινη ανάπτυξη» όταν δεν μπορούμε να διαχειριστούμε ούτε τα σκουπίδια; Πόσο αξιόπιστοι υπερασπιστές της «αξιοκρατίας» είναι οι αρχηγοί των δύο μεγάλων κομμάτων, όταν το κύριο προσόν για την ανάδειξη στο ηγετικό αξίωμά τους ήταν το επώνυμό τους. Γιατί να πιστέψουμε τις φενακιστικές ρητορείες των κομμάτων εξουσίας ότι υπηρετούν το «δημόσιο συμφέρον» όταν, αποδεδειγμένα, διαπλέκονται με επιχειρήσεις• φέρονται βασίμως να εισπράττουν πολιτικό χρήμα από κρατικές προμήθειες• και στελέχη τους δωροδοκούνται [1];

Γιατί να πάρουμε στα σοβαρά την δήθεν αυτοκριτική στάση του κ.Βενιζέλου ότι «Η Βουλή οφείλει να αποδείξει πως έχουμε πλήρη εικόνα της κατάστασης, πως αναγνωρίζουμε και σεβόμαστε τη δυσπιστία που κυριαρχεί στη συνείδηση του κόσμου για τη λειτουργία του Κοινοβουλίου» («Καθημερινή», 7/4/2009), όταν κι αυτός και το κόμμα του ψηφίζουν νόμους για τον απαράδεκτο διορισμό στενών συνεργατών (συχνά συγγενών) των βουλευτών στο Κοινοβούλιο, παρακάμπτοντας το ΑΣΕΠ; Όταν ο κ.Βενιζέλος επέκρινε τον ανακριτή (!) γιατί διαβίβασε τη δικογραφία του πρώην υπουργού και φερόμενου ως ύποπτου για διαφθορά κ.Παυλίδη στη Βουλή;

Πως θα «επανιδρύσουμε» (ή θα «μεταρρυθμίσουμε», ή θα «ανασυγκροτήσουμε», πείτε το όπως θέλετε) το κράτος όσο η δημόσια διοίκηση διοικείται από κομματανθρώπους; Τι είδους «εύρωστη οικονομία» θα έχουμε, όταν ασυλλόγιστα συσσωρεύουμε δημόσιο χρέος; Πως θα έχουμε ποιοτικό τουρισμό, υψηλής προστιθέμενης αξίας, όταν δεν μπορούμε ούτε τις άγονες ακτοπλοϊκές γραμμές να οργανώσουμε με διαφάνεια και εντιμότητα [2]; Πως θα διασφαλίσουμε την «αειφόρο ανάπτυξη» για την οποία τόσο κόπτονται οι πολιτικοί μας όταν στο τέλος της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα δεν έχουμε ούτε κτηματολόγιο, ούτε ολοκληρωμένους δασικούς χάρτες; Πως μεριμνούν τα κόμματα εξουσίας για την «υψηλής ποιότητας δημόσια υγεία» και την «κοινωνική αλληλεγγύη», όταν τα νοσοκομεία τα διοικούν οι «κολλητοί», όταν δεν δημοσιεύουν ισολογισμούς, δεν πληρώνουν τους προμηθευτές τους, όταν δεν μετράμε τι ξοδεύουμε και πως, όταν ανεχόμαστε την εκτεταμένη διαφθορά; Πως θα δημιουργήσουμε την «οικονομία της γνώσης» (άλλη μια αγαπημένη φράση των πολιτικών μας!) όταν τα πανεπιστήμια καταλαμβάνονται με την παραμικρή αφορμή, όταν μειοψηφίες τραμπούκων παρεμποδίζουν την πανεπιστημιακή διοίκηση, διδασκαλία και έρευνα, καταστρέφουν δημόσια περιουσία και προπηλακίζουν όποιον διαφωνεί μαζί τους;

Αυτή είναι η αξία της κοινής λογικής: μας καλεί να μην αγνοούμε την κοινή εμπειρική πραγματικότητα, να μην εγκλωβιζόμαστε σε αυτο-εξυπηρετικές ιδεοληψίες, καταπραϋντικούς μύθους, ψυχολογικές θωρακίσεις, φενακιστικές ρητορείες, και ψευδαισθησιογόνες ουτοπίες - να μην παραμυθιαζόμαστε. Όποιος δεν θέλει να πέσει στο πηγάδι, καλείται να κάνει αυτό που συμβούλευε ο Λούντβιχ Βιτγκεντάϊν: «Κοίτα, μη σκέφτεσαι». Κοίτα το χάλι μιας χώρας που φλερτάρει με την οικονομική χρεοκοπία, κοίτα την απίστευτη παρακμή των θεσμών, κοίτα τη δραματική παράλυση του κράτους, κοίτα τη θλιβερή ποιότητα του πολιτικού προσωπικού, κοίτα την αναξιοπρέπεια που έχει διεισδύσει στη ζωή σου…Κοίτα, άκου, μυρίσου, άγγιξε.

Όχι δεν προκύπτουν συνταγές πολιτικής (policy prescriptions) από την κοινή λογική. Έχει δίκιο ο Γιώργος Παγουλάτος («Καθημερινή», 5/4/2009) να μας θυμίζει την ύπαρξη διαφορετικών ερμηνειών για τα πολιτικά προβλήματα. Το «δια ταύτα» δεν προκύπτει αυτομάτως σε μια υγιή δημοκρατία. Αυτός όμως είναι ένας αφηρημένος συλλογισμός. Όποιος συντονίζεται με την εμπειρική πραγματικότητα γύρω του γνωρίζει ότι, στην Ελλάδα, σήμερα, το μείζον δεν είναι π.χ. η σχέση κράτους-αγοράς, ο κύριος άξονας της πολιτικής διαμάχης στις προηγμένες δημοκρατίες, αλλά κάτι πολύ πιο θεμελιώδες: να απαλλαγούμε από την αθλιότητα στην οποία έχουμε περιέλθει – τόσο απλά. Όταν ασυλλόγιστα έχεις πέσει στο πηγάδι, μπορείς φυσικά να κοιτάς χαζοχαρούμενος τα άστρα, αλλά, αν διαθέτεις κοινό νου, μάλλον θέλεις να βγεις.

Σημειώσεις
[1] Θυμηθείτε τα λόγια του κ.Κουτσερόϊτερ, οικονομικού διευθυντή του τομέα τηλεπικοινωνιών της Siemens στη Γερμανία: «[Ο κ.Χριστοφοράκος, διευθύνων σύμβουλος της Siemens Hellas] είπε ότι κάτι τέτοιο ήταν η συνηθισμένη διαδικασία στην Ελλάδα, η κομματική χρηματοδότηση λαμβάνει χώρα μέσω μεγάλων εταιρειών, που δραστηριοποιούνται σε αυτήν. Ήθελε έτσι να χρηματοδοτήσει και τα δύο μεγάλα κόμματα για να διασφαλίσει ότι σε κάθε περίπτωση οι πολιτικοί θα παρέμεναν ευνοϊκά προσκείμενοι στη Siemens» («Καθημερινή», 20/5/2008).)

[2] Θαυμάστε την πρόσφατη δήλωση του εφοπλιστή κ. Φ. Μανούση στη Βουλή: «Στη ζούγκλα των άγονων ακτοπλοϊκών γραμμών, αν δεν πλήρωνες δεν έπαιρνες δουλειά. Πλήρωνα προστασία σαν τους νονούς της νύχτας για να μην με πετάνε έξω από τους διαγωνισμού;» (Καθημερινή», 9/4/2009).