Πόσο ρηξικέλευθος θα είναι ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου;

Ο νεοεκλεγείς πρωθυπουργός έλαμπε από χαρά. Το βράδυ της μεγάλης νίκης απηύθυνε το καθιερωμένο διάγγελμα: «Eλληνίδες Eλληνες, σήμερα με την ψήφο σας επισφραγίσατε την καθαρή αξίωσή σας για πολιτική αλλαγή. Για μια νέα πολιτική στη νέα εποχή που ζούμε. Σήμερα δώσατε σαφή εντολή. Nα πάμε όλες και όλοι μαζί μπροστά. Nα ανταποκριθούμε στις προσδοκίες κάθε Eλληνίδας, κάθε Eλληνα. Nα φανούμε αντάξιοι της εμπιστοσύνης τους». Μίλησε με πάθος για την ανάγκη για ένα διαφορετικό κράτος: «ένα κράτος με πιο ανθρώπινο πρόσωπο που θα λειτουργεί με διαφάνεια και αποτελεσματικότητα». Έχοντας συναίσθηση του νήματος που επί τρεις χιλιάδες χρόνια τον συνδέει με την αρχαία Αθήνα, διατράνωσε υπερήφανα την πίστη του στα ανθρωπιστικά ιδεώδη που υποστυλώνουν τη δημοκρατία: η κυβέρνησή του, είπε, «θα αγωνισθεί για να φέρουμε την πολιτική στο επίκεντρο, τον άνθρωπο και τις ανάγκες του στο κέντρο της πολιτικής». Ο Περικλής δεν θα μπορούσε να το θέσει καλύτερα. Γνωρίζοντας ότι τα λόγια αποκτούν σημασία μόνο όταν εκφέρονται με αυθεντικότητα, διαβεβαίωσε τον ελληνικό λαό σε πρώτο πρόσωπο: «βρίσκομαι στην πολιτική για να προσφέρω. Tώρα που η βούλησή σας έχει εκφραστεί αισθάνομαι την υποχρέωση να επαναλάβω μια προσωπική μου δέσμευση. Nα δώσω όλες μου τις δυνάμεις για να ανταποκριθώ στην εμπιστοσύνη σας. Nα τηρήσω κάθε κεφάλαιο της συμφωνίας που συνυπογράψαμε. Nα θέσουμε αμέσως σε εφαρμογή το κυβερνητικό μας πρόγραμμα».
Ο νεοεκλεγείς πρωθυπουργός λάμπει από χαρά, γελάνε και τα μουστάκια του. Το βράδυ της μεγάλης νίκης απηύθυνε το καθιερωμένο διάγγελμα: «Ελληνίδες, Έλληνες, είναι μεγάλη η συγκίνηση, είναι μεγάλη η τιμή που αισθάνομαι για την εμπιστοσύνη και την εντολή του ελληνικού λαού. Εντολή να γυρίσουμε μαζί σελίδα. […] Σήμερα αλλάζουμε πορεία για την Ελλάδα και τη ζωή όλων μας. Από σήμερα ξεκινάμε μαζί μια μεγάλη εθνική προσπάθεια. Να βάλουμε τη χώρα ξανά σε πορεία ανάτασης, προόδου, δημιουργίας. […] Στη νέα αυτή πορεία μοναδική μας πυξίδα, μοναδικός γνώμονας για κάθε μας απόφαση, για κάθε μας πράξη, είναι ο πολίτης. […] Δεσμεύομαι να καταβάλω όλες μου τις δυνάμεις, ώστε να ξαναπιστέψουν όλοι οι Έλληνες ότι μπορούμε».
Ο πρώτος πρωθυπουργός κυβέρνησε για έξι περίπου χρόνια. Τις «δεσμεύσεις» του τις είδαμε, την «προσφορά» του την κρίναμε. Αποχωρεί σκυφτός μέσα σε κραυγές θυμού και αγανάκτησης για τα πεπραγμένα του. Ο δεύτερος πρωθυπουργός μόλις εξελέγη. Την προσφορά του θα τη δούμε, τις δεσμεύσεις του θα τις παρακολουθήσαμε. Η εκλογή και των δύο χαιρετίστηκε ως «σημαντική πολιτική αλλαγή». Ανατρέξτε στις εφημερίδες και θα δείτε τις εντυπωσιακές ομοιότητες: ένα κόμμα εξουσίας διαδέχεται ένα άλλο, το οποίο έχει απαξιωθεί ηθικοπολιτικά• νέος πρωθυπουργός αναλαμβάνει το πηδάλιο της χώρας• ελπίδες αναπτερώνονται• εκκλήσεις για μια κοινή πορεία με τους πολίτες διατυπώνονται («πάμε μαζί»). Μια «νέα αρχή» δείχνει να είναι εφικτή.
Όσοι παρακολουθούσαν αμερόληπτα τον πρώτο πρωθυπουργό, όταν αυτός βρισκόταν στην αντιπολίτευση, διέβλεπαν ότι οι «δεσμεύσεις» του ήταν κενή ρητορική. Ο λόγος του ήταν «παλαιός», η αντιπολίτευσή του κλασικά ελλαδική: λαϊκιστική, καιροσκοπική, άμετρη, πολωτική, μικρόψυχη, μη προγραμματική. Από μια τέτοια αντιπολίτευση γιατί να προέκυπτε μια καλή κυβέρνηση;
Όσοι παρακολουθούσαν απροκατάληπτα τον σημερινό νεοεκλεγέντα πρωθυπουργό στην μέχρι τώρα αντιπολιτευτική του τακτική δικαιούνται να δυσπιστούν στην υψιπετή ρητορική του – την άκουσαν και πριν από έξι χρόνια. Το κρίσιμο ερώτημα είναι: πως θα κυβερνήσει; Ένας οδηγός είναι να δούμε πως αντιπολιτεύτηκε τον απελθόντα πρωθυπουργό. Τα μοτίβα παρελθούσας συμπεριφοράς προοιωνίζονται πως θα κυβερνήσει στο μέλλον.
Ο Παπανδρέου είναι αναμφίβολα ένας κοσμοπολίτης πολιτικός. Είναι στο στοιχείο του όταν βρίσκεται σε διεθνή φόρουμ με ομολόγους του. Τον ενδιαφέρουν τα ρεύματα ιδεών στο σύγχρονο κόσμο. Έχοντας ζήσει για χρόνια στην Αμερική, τον Καναδά και τη Σουηδία γνωρίζει πως λειτουργούν οι ευνομούμενες κοινωνίες, πως παράγεται η καινοτομία, πως λειτουργεί η οικονομία της αγοράς και το κοινωνικό κράτος, πως διασφαλίζονται οι ελευθερίες των πολιτών και πως λειτουργούν τα απαραίτητα θεσμικά αντίβαρα σε μια δημοκρατία. Ο Παπανδρέου έχει και φιλελεύθερα και κοινωνινιστικά ένστικτα. Το μεγάλο του πρόβλημα είναι ότι δεν μπορεί να τα μεταποιήσει σε ρεαλιστική στρατηγική ρήξεων και μεταρρυθμίσεων.
Όταν πιέζεται, ο λόγος του τείνει να παλινδρομεί σε έναν στερεοτυπικά παλαιοπασοκικό (ανδρεοπαπανδρεϊκό) λόγο. Δεν φαίνεται να διαθέτει τη σιγουριά των όποιων νεωτερικών πεποιθήσεών του: να τις υπερασπίσει με σθένος, ωθώντας έτσι το κόμμα του σε νέους δρόμους. Εκπέμπει όλα τα πολιτικώς ορθά για έναν κεντροαριστερό μηνύματα («κοινωνική αλληλεγγύη», «δικαιοσύνη», «πράσινη ανάπτυξη», «συμμετοχή», κλπ), αλλά δεν τα μετουσιώνει σε ρεαλιστικές στρατηγικές στα ελλαδικά συμφραζόμενα. Περισσότερο ηχούν σαν ξεκρέμαστα συνθήματα και λιγότερο σαν επεξεργασμένες πολιτικές. Ιδού μερικά παραδείγματα.
Τη συνεργασία του με προβεβλημένους πολιτικούς του φιλελεύθερου χώρου το 2004 ουδέποτε την είδε με στρατηγικούς όρους – δεν την εξήγησε, δεν την ενέταξε σε κάποιο ευρύτερο πρόταγμα φιλελεύθερης (έναντι της κρατικιστικής) σοσιαλδημοκρατίας, αν κάτι τέτοιο τον ενδιέφερε πραγματικά. Όπως απέδειξε και με τη συμπερίληψη συγκεκριμένων ατόμων σε ψηφοδέλτια κατά καιρούς, ρέπει σε μια «επικοινωνιακή» αντίληψη της πολιτικής, συγχέοντας τον ουσιαστικό συμβολισμό με την αβαθή «επικοινωνία».
Αντιτάχθηκε στις ελάχιστες εκσυγχρονιστικές πρωτοβουλίες της κυβέρνησης Καραμανλή, υιοθετώντας το κλασικό ελλαδικό αντιπολιτευτικό πρότυπο της καιροσκοπικής-πολωτικής αντιπαράθεσης. Αντέδρασε στην κατάργηση της μονιμότητας των νεοπροσλαμβανομένων στον ΟΤΕ, και στην πώληση της Εμπορικής, του ΟΤΕ και της Ολυμπιακής, τη στιγμή μάλιστα που οι πρωτοβουλίες για την ιδιωτικοποίηση αυτών των οργανισμών ξεκίνησαν από την κυβέρνηση Σημίτη. Υιοθέτησε έναν στείρο αντιπολιτευτικό λόγο, πολιτικοποιώντας αποφάσεις των ΔΕΚΟ, όπως η εξαγορά Τουρκικής τράπεζας από την Εθνική. Οπισθοχώρησε βροντοδώς από τη θέση του για την αναθεώρηση του άρθρου 16, αναφορικά με τη δυνατότητα δημιουργίας μη κρατικών πανεπιστημίων, όταν συνάντησε έντονες αντιδράσεις από το κρατικιστικό ΠΑΣΟΚ. Σε μια ενδιαφέρουσα (όσο και απογοητευτική) αντιστροφή ρόλων, αντιπολιτεύτηκε τον Καραμανλή στην πιθανή επέκταση του «Καποδίστρια» - ένα μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα που εισήγαγε με επιτυχία η κυβέρνηση Σημίτη.
Κοντολογίς, υπό την πίεση κατεστημένων συμφερόντων (προεξαρχόντων των συνδικαλιστικών) και παλαιοπασοκικών κρατικιστικών αντιλήψεων, ο Παπανδρέου αναπαρήγαγε το βασικό ελλαδικό μοντέλο πολιτικής αντιπαράθεσης, δεν το άλλαξε. Γιατί να πιστέψει κανείς ότι πράγματι θα αλλάξει τις βαθιές δομές που καθηλώνουν τη χώρα; Ότι δεν θα υποκύψει στις συνδικαλιστικές ολιγαρχίες που ταυτίζουν το συντεχνιακό συμφέρον των μελών τους με το συλλογικό συμφέρον; Ότι θα αναμετρηθεί με τους διαπλεκόμενους Έλληνες ολιγάρχες; Δεν μας προετοίμασε για κάτι τέτοιο. Προετοιμάστηκε ο ίδιος γι αυτό;
Μπορεί το μέλλον να είναι άδηλο, αλλά τα βασικά μοτίβα συμπεριφοράς που χαρακτηρίζουν έναν ηγέτη τείνουν να διαιωνίζονται. Αν είναι έτσι, όσοι ευελπιστούν ότι η κυβέρνηση Παπανδρέου θα είναι αυθεντικά μεταρρυθμιστική ίσως απογοητευθούν. Φυσικά θα είναι καλύτερη από αυτή του προκατόχου του (δεν είναι και ιδιαίτερα δύσκολο!). Ασφαλώς θα κάνει μερικές αναγκαίες μεταρρυθμιστικές τομές (ακόμη κι ο Καραμανλής έκανε!). Ίσως όμως αποδειχθεί περισσότερο άτολμη απ’ ότι μας άφησε να καταλάβουμε στην επινίκια ομιλία του. Υπάρχουν πολλά ΠΑΣΟΚ στη συσκευασία του ενός, και ο πρωθυπουργός πιθανότατα θα είναι ο ισορροπιστής μεταξύ τους – ταιριάζει και στον ‘συναινετικό’ χαρακτήρα του. Τα λόγια τα μεγάλα που κατ’ έθιμο εκστομίζουν οι νεοεκλεγέντες πρωθυπουργοί, ίσως αποδειχθούν για μια ακόμη φορά ψεύτικα. Θα δούμε…