Οι πολιτικάντηδες να νοιώσουν τη βοή της κοινωνίας

Συνέντευξη στη Θεσσαλική εφημερίδα «Ελευθερία» (1 Μαΐου 2011)

1. Εκτιμάτε ότι ο αντιδράσεις των ελλήνων πολιτών απέναντι στους πολιτικούς είναι δικαιολογημένες; Πρέπει αυτές να γίνουν πιο έντονες; Ποια η άποψή σας;

Όταν ανατρέπονται σχέδια και όνειρα ζωής, όταν περικόπτονται μισθοί και συντάξεις, όταν κλείνουν σωρηδόν επιχειρήσεις, όταν, με λίγα λόγια, το τσουνάμι της χρεοκοπίας αγγίζει κάθε κύτταρο της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής, το λιγότερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να αντιδράσουμε – να εκφράσουμε ειρηνικά την οργή μας για το χάλι στο οποίο έχει περιέλθει η χώρα μας. 

Οι αντιδράσεις μας στους πολιτικάντηδες που είχαν την ευθύνη του σκάφους επί τρεις δεκαετίες και το οδήγησαν στα βράχια είναι δικαιολογημένα έντονες. Βεβαίως, πρέπει να παραμένουν ανυποχώρητα μη βίαιες – το όπλο του δημοκράτη είναι ο λόγος. Οι ανεπαρκείς πολιτικάντηδες όμως χρειάζεται να νοιώσουν τη βοή της κοινωνίας - την έλλογη οργή της. Να τους πούμε κατάμουτρα πόσο ανεπαρκείς και συχνά ιδιοτελείς υπήρξαν, πόσο πρόσδωσαν την εμπιστοσύνη μας, πόσο ιδιοτελώς αμελείς υπήρξαν στην προστασία του δημοσίου συμφέροντος, πόσο εκμαυλιστικοί υπήρξαν απέναντι στους εκλογείς τους και αυτο-εξυπηρετικοί απέναντι στους «δικούς» τους. Ο κάθε Αλογοσκούφης, ο κάθε Σιούφας, ο κάθε Σουφλιάς, ο κάθε Πάγκαλος, ο κάθε Κακλαμάνης, ο κάθε Σκανδαλίδης (και τόσοι αναρίθμητοι άλλοι όμοιοί τους) να νοιώσουν την οργή μας, όπως την ένοιωσε πρόσφατα στα Τρίκαλα ο κ.Χατζηγάκης, στην περιφορά του Επιταφίου.

Δεν περιμένω, βέβαια, να νοιώσουν ντροπή. Οι άνθρωποι του «συστήματος» έχουν εκπαιδεύσει τις συνειδήσεις τους κατάλληλα ώστε να αποφεύγουν τέτοια δυσάρεστα συναισθήματα. Αν όμως δεν είναι ικανοί να νοιώσουν τύψεις, είναι σίγουρα ικανοί να βιώσουν την απόρριψη, πιθανότατα και το φόβο. Βλέπετε πώς η οργή μας ήδη διαπερνά το λόγο τους σήμερα («θα μας πάρουν με τις πέτρες» (Παπανδρέου), «τα γιαούρτια θα γίνουν καλάσνικοφ» (Καμμένος)), ενδέχεται και τη συμπεριφορά τους αύριο. Η απαρχή μας νέας πορείας για τη χώρα περνά μέσα από τη βίωση συναισθημάτων αποστροφής, ενοχής και ελπίδας, τα οποία θέτουν τις βάσεις για μια διαφορετικού τύπου θέσμιση της «πόλεως», μια «προ-λογική βούληση», όπως παρατηρεί ο αείμνηστος Κορνήλιος Καστοριάδης.

Η οργή μας να γίνει ο φόβος τους. Η άλλη όψη του χειροκροτήματος είναι η μούντζα. Το να διαμαρτύρεσαι ειρηνικά και νόμιμα είναι θέμα αξιοπρέπειας.      

2. Ορισμένοι θα πουν ότι αυτούς τους πολιτικούς εκλέγει ο ελληνικός λαός... Επομένως η ευθύνη ίσως να είναι και μοιρασμένη, πιθανόν όμως και μεγαλύτερη που αναλογεί στους πολίτες αυτής της χώρας για τις επιλογές του. Ποιο είναι το δικό σας σχόλιο;

Όπως έχω γράψει αρκετές φορές, η δημοκρατία είναι ένα αυτο-αναφερόμενο πολίτευμα: δεν μπορούμε να μεμφθούμε έναν τρίτο για τις επιλογές μας. Σκεπτόμενοι ιδιοτελώς και δίχως την καθολική συνείδηση πολίτη, εκλέγουμε φαύλους πολιτικούς, οι οποίοι, στη συνέχεια, διοικούν με αναμενόμενη φαυλότητα τα κοινά και, κατά συνέπεια, εκφυλίζουν το δημόσιο ήθος και διαμορφώνουν ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο παράγονται δημόσια αγαθά χαμηλής ποιότητας.  Η δημοκρατία προϋποθέτει ανθρώπους με συνείδηση πολίτη όχι πολιτικού πελάτη. Όσο νοιώθουμε πελάτες των πολιτικών, τόσο αυτοί θα μας προσφέρουν αυτά που τους ζητάμε. Η ηθική ευθύνη για την κατάντια του τόπου μας είναι, λοιπόν, καθολική. Ουδείς αναμάρτητος.

Προσέξετε όμως. Την κοινή σε μια δημοκρατία ηθική ευθύνη πολιτών-πολιτικών χρησιμοποιούν οι πολιτικάντηδες για να μετριάσουν τις πολιτικές ευθύνες τους.  Πρόκειται για μια ακόμη απόπειρα εξαπάτησης της κοινής γνώμης: οι φαύλοι πολιτικάντηδες συναιρούν επίτηδες τις ηθικές και πολιτικές ευθύνες για να αυτο-απαλλαγούν. Ωστόσο, η σχέση πολιτικού - πολίτη δεν είναι ισοβαρής: λαμβάνει χώρα σε ένα ήδη δομημένο περιβάλλον, τη θεσμική ευθύνη για το οποίο έχει, κατ’ αρχήν και πρωτίστως, ο πολιτικός.  Όταν ξέρω ότι ο κύριος τρόπος για να βρει δουλειά το παιδί μου είναι ο ρουσφετολογικός, πιθανότατα θα τον χρησιμοποιήσω, όπως χρησιμοποιώ το αυτοκίνητο για τις μετακινήσεις μου, αδιαφορώντας για τις μακροχρόνιες περιβαλλοντικές συνέπειες. Εκ μέρους μου αυτό είναι βραχυπρόθεσμα ορθολογικό. Εκ μέρους του πολιτικού εκπροσώπου μου, όμως, είναι ανορθολογικό να ενθαρρύνει αυτή τη συμπεριφορά μου, στο μέτρο που είναι επιφορτισμένος με την αποτελεσματική διαχείριση των θεσμών. Ο πολιτικός εκπρόσωπός μου είναι θεσμικά υπεύθυνος για το σχεδιασμό του πεδίου εντός του οποίου δρω. Η δική μου ορθολογικότητα αναφέρεται στις επιλογές μου από ένα μενού που οι πολιτικοί,  ex officio, διαμορφώνουν. Η δική τους ορθολογικότητα συνίσταται στο να σχεδιάζουν το μενού, με γνώμονα το μακροχρόνιο δημόσιο συμφέρον. Αυτό, άλλωστε, ορκίζονται να προστατεύουν οι πολιτικοί...

3. Έχει μέλλον το συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα με τη λειτουργική του δομή και τα πρόσωπα που κάθε φορά εκλέγονται;

Το υπάρχον πολιτικό σύστημα έχει οριστικά χρεοκοπήσει – όχι τώρα, αλλά από καιρό.  Μερικοί το διαισθανόμασταν εδώ και πολύ καιρό, αλλά τώρα πλέον το γνωρίζουμε όλοι. Η οικονομική χρεοκοπία δεν είναι ένα φυσικό φαινόμενο όπως μια σεισμική δόνηση, αλλά ένα πολιτικά παραχθέν αποτέλεσμα. Στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία, τη χώρα δεν τη διοικούν οι πολλοί, αλλά οι εκλεγμένοι λίγοι. Κι αυτοί οι τελευταίοι αποδείχθηκαν τραγικά κατώτεροι των περιστάσεων – πολιτικά μικρονοϊκοί, ηθικά αμβλύνοες, διαχειριστικά ανεπαρκείς. Αν σκεφτείτε τη χαμηλή ποιότητα του πολιτικού προσωπικού που κυβέρνησε τη χώρα μας, τότε θα πάψετε να εκπλήσσεσθε με την κατάντια της. Εκλέξαμε κατά κανόνα πολιτικούς πυγμαίους, και μας κυβέρνησαν ανάλογα με το ηθικο-πολιτικό-διαχειριστικό ανάστημα που διέθεταν. Σκέφτομαι μερικές φορές ποιοι διοίκησαν υπουργεία – ποιοι, δηλαδή, διαχειρίστηκαν δημόσιο χρήμα, δημιούργησαν νόμους, και παρήγαγαν δημόσια πολιτική – και όχι μόνο δεν εκπλήσσομαι με το κακό αποτέλεσμα, αλλά αναρωτιέμαι γιατί άργησε η χρεοκοπία τόσο πολύ.

   

4. Το πρόβλημα είναι κατά την άποψή σας διακομματικό και στηρίζεται στην αδίστακτη κομματοκρατία που χαρακτηρίζει τη χώρα μας;

Σαφέστατα. Το πολιτικό μοντέλο της Μεταπολίτευσης είναι αυτό της κομματοκρατικής ολιγαρχίας.  Δεν λησμονώ ότι τα κόμματα είναι οι θεμελιώδεις θεσμοί της δημοκρατίας, αυτό δεν το αμφισβητώ. Το πρόβλημά μας όμως είναι η στρεβλή λειτουργία των κομμάτων εξουσίας, η οποία παράγει το δυσλειτουργικό φαινόμενο της κομματοκρατίας. Γιατί η κομματοκρατία συνιστά δυσλειτουργία της δημοκρατίας; Για το λόγο ότι διαστρέφει τη λειτουργία των θεσμών και, στο μέτρο που αυτό συμβαίνει, εκφυλίζει το ήθος της δημόσιας σφαίρας, παράγοντας δημόσια αγαθά χαμηλής ποιότητας. Η σχετική αυτονομία και εσωτερική λογική επιμέρους θεσμών, όπως η Δικαιοσύνη, οι Ένοπλες Δυνάμεις, η Παιδεία και η Υγεία, για να περιοριστώ στους πιο θεμελιώδεις, υπάγεται στην υπέρτερη κομματοκρατική λογική. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι θεσμοί χειραγωγούνται και, κατά συνέπεια, υπηρετούν κομματικούς, όχι αμιγώς επαγγελματικούς, σκοπούς.  Η θεσμική συνείδηση υποχωρεί και εξωυπηρεσιακά κριτήρια επαγγελματικής συμπεριφοράς εμπεδώνονται. Η ασθενής θεσμική συνείδηση διαμορφώνει δικαστικούς ηγέτες, πρυτάνεις, συνδικαλιστές, διοικητές νοσοκομείων, κοκ, οι οποίοι δευτερευόντως ενεργούν με γνώμονα την αυστηρή λογική του θεσμού που υπηρετούν και πρωτευόντως νοιάζονται να ικανοποιήσουν είτε προσωπικές-φατριαστικές επιδιώξεις είτε τα κομματικά αφεντικά που εν πολλοίς τους επέλεξαν (είτε και τα δύο).  Τα αποτελέσματα είναι ορατά γύρω μας.

5. Ποια είναι η ευθύνη των ΜΜΕ για όλη αυτή την κατάσταση; Πιστεύετε πώς κάποια εκτελούν συγκεκριμένες υπηρεσίες, οι οποίες στοχεύουν στη διατήρηση αυτού του συστήματος;

Τα ΜΜΕ συνιστούν ένα θεμελιώδες μέρος του προβλήματος. Από τη μια μεριά, έχουμε μια κατ’ ευφημισμόν δημόσια ραδιοτηλεόραση, η οποία υπακούει στα πολιτικά κελεύσματα των κομματικών αφεντικών της, ενώ από την άλλη, έχουμε μια εν πολλοίς χαμηλής ποιότητας ιδιωτική ραδιοτηλεόραση, η οποία, όταν δεν υπηρετεί συγκεκριμένα συμφέροντα των πολλαπλών επιχειρηματικών ενδιαφερόντων ιδιοκτητών της, υιοθετεί το λαϊκιστικό-χυδαία αγοραίο τρόπο λειτουργίας.

Πολλοί λένε ότι το ΕΡΣ δεν είναι όσο πρέπει σκληρό απέναντι στα ραδιοτηλεοπτικά ΜΜΕ. Πιθανόν, αλλά η ρύθμιση σε μια δημοκρατία δεν είναι μόνο αποτέλεσμα εξωτερικών ελέγχων αλλά και εσωτερικών αυτο-ελέγχων. Η αποτελεσματική ρύθμιση προϋποθέτει ένα δημοσιογραφικό σώμα με υψηλή αυτο-αντίληψη και απαιτητικά κριτήρια επαγγελματικής λειτουργίας. Δείτε πόσο αυτο-ελεγχόμενο είναι το σινάφι των δημοσιογράφων, πως αντέδρασαν οι εκπρόσωποί τους σε περιπτώσεις σκανδάλων (π.χ. υπόθεση Ζαχόπουλου-Αναστασιάδη), πως αντιδρούν τα συνδικαλιστικά όργανά τους σε αποκαλύψεις εξοργιστικών αργομισθιών δημοσιογράφων, πόσο εφαρμόζουν οι ιθύνοντες τον κώδικα δεοντολογίας, και θα καταλάβετε. Το μιντιακό σύστημα είναι το δίδυμο αδελφάκι του πολιτικού συστήματος.   

6. Υπάρχει φως στον ορίζοντα;

Αν υπάρχει, δυσκολεύομαι για την ώρα να το δω.  Ο έσχατος εξευτελισμός που βιώνουμε είναι αποτέλεσμα μακροχρόνιας διάβρωσης των δημόσιων θεσμών. Δεν καταρρέει απλώς μια οικονομία, αλλά μια ολόκληρη αντίληψη για το δημόσιο βίο, μια νοοτροπία ζωής. Θυμηθείτε τους στίχους του Σαββόπουλου (ήδη από το 1989):

«Πίσω απ' τ' αυτάρεσκα τραγούδια μας η σήψη προχωρούσε/

Τις μπερδεμένες μας ζωές φαουστικά σκηνοθετούσε».

Φως θα υπάρξει όταν συνειδητοποιήσουμε πλήρως τη συλλογική παρακμή μας και πως αυτή παρήχθη. Χρειάζεται γενναία αυτοεξέταση για κάτι τέτοιο. Χωρίς μετατόπιση της συνείδησης, δίχως τη βίωση της υπαρξιακής αγωνίας που παράγει η αποτυχία, η ουσιαστική μετα-στροφή δεν είναι εφικτή. Όπως τραγουδά ο Σαββόπουλος πάλι: «Κι εγώ που είμαι ο πιο φριχτός πώς να βγω και να ξαναρχίσω/αν δε θερίσω ότι έσπειρα κι αν δεν μετανοήσω;»

Η υπαρξιακή αγωνία είναι μια εμπειρία σύγχυσης και συγχρόνως απο-κάλυψης: αισθάνεσαι αποξενωμένος και, συγχρόνως, αποκτάς επίγνωση της υπαρκτικότητάς σου, την οποία θεωρούσες δεδομένη, απορροφημένος καθώς ήσουν στις ρουτινώδεις δραστηριότητές σου. Η αγωνία που επιφέρει μια κρίση, όταν αφεθούμε να τη βιώσουμε ως τέτοια, απο-καλύπτει τις επιλογές που έχουμε ήδη κάνει και μας θυμίζει την ενδεχομενική φύση αυτών των επιλογών – άρα των διαφορετικών επιλογών που θα μπορούσαμε εφεξής να κάνουμε.

Η βιωματική γλώσσα της προσωπικής ευθύνης είναι μια χαμένη γλώσσα στη μεταπολιτευτική Ελλάδα. Αναζητούμε διαρκώς προσχήματα προκειμένου να απωθούμε τα υπαρξιακά ερωτήματα που θέτουν οι αστοχίες μας· πασχίζουμε να μη βιώσουμε την αγωνία. Όταν ο φοροφυγάς, ο αυθαίρετος οικιστής, ο διεφθαρμένος επιχειρηματίας, ο διαπλεκόμενος συνδικαλιστής, κι ο φαύλος πολιτικάντης αποποιούνται τις επιμέρους ηθικές ευθύνες τους, απωθούν τη δυνατότητα να ξαναδούν το ρόλο τους διαφορετικά, να σχετιστούν με τον εαυτό τους και τους άλλους πιο αυθεντικά. Αρνούνται να βιώσουν την αγωνία, για να μη χρειαστεί να αλλάξουν.

Η ελπίδα θα προκύψει όταν απελπιστούμε αρκετά. Όταν αγανακτήσουμε τόσο πολύ (και με τον εαυτό μας) ώστε να πούμε: ‘Ως εδώ, δεν πάει άλλο’. Τότε το ρήγμα στη συνείδησή μας θα επιφέρει και αλλαγή πολιτικού «παραδείγματος». Όπως κάθε αυθεντική μεταβολή, είναι, φυσικά, απρόβλεπτη. Κανείς δεν μπορεί να ξέρει ούτε πότε, ούτε τι μορφή θα πάρει, ούτε ποιες θα είναι οι συνέπειες αυτής της ρήξης. Ο ενεργός πολίτης γνωρίζει να ζει με την αβεβαιότητα πασχίζοντας συγχρόνως να τη μορφοποιήσει. Δεν είναι εύκολο, αλλά μήπως να ζεις μέσα στην αθλιότητα είναι;