Καθολική αποτυχία ηγεσίας

Τον Αύγουστο 2005, ο τυφώνας Κατρίνα προκάλεσε τεράστια ζημιά στην πολιτεία της Λουϊζιάνα των ΗΠΑ, ιδιαίτερα στη πόλη της Νέας Ορλεάνης. Πάνω από 1000 άνθρωποι πέθαναν, οι υλικές ζημιές ήταν ανυπολόγιστες. Την τραγικά ανεπαρκή διαχείριση της φυσικής καταστροφής ανέλαβε να διερευνήσει Ειδική Διακομματική Επιτροπή της Βουλής των Αντιπροσώπων. Η Επιτροπή, αφού εξέτασε εξαντλητικά τα σχετικά στοιχεία (σε 500000 σελίδες εκτιμώνται τα έγγραφα που είδε), ήταν καταπέλτης στην Έκθεσή της. Το κύριο συμπέρασμά της συνοψίζεται σε δύο λέξεις: «αποτυχία ηγεσίας». Για την ακρίβεια, επρόκειτο για δραματική αποτυχία, τόσο θεσμική όσο και ατομική, να διακινηθούν πληροφορίες σε διάφορα επίπεδα, να αναληφθούν έγκαιρες και συντονισμένες πρωτοβουλίες από διάφορους φορείς, να προσαρμοσθούν εκπονημένα σχέδια στις ανάγκες του τυφώνα. Δύσκολα γίνεται κατανοητό, αναφέρεται στην Έκθεση, πως ο κρατικός μηχανισμός διαχειρίστηκε τόσο αναποτελεσματικά μια τόσο προβλέψιμη φυσική καταστροφή!

Αμφιβάλλω αν θα έχουμε την τύχη να διαβάσουμε μια παρομοίως εμπεριστατωμένη Έκθεση, η οποία θα ανατάμει τις κολοσσιαίες αποτυχίες που οδήγησαν στην τραγωδία της 11ης Ιουλίου 2011. Η πρωτοτυπία μας, βλέπετε, εντοπίζεται ακόμη κι εδώ: τη σχετική έρευνα θα διεξάγει «μονομελής ανακριτική επιτροπή» (!) Έστω κι έτσι, ελπίζω τουλάχιστον ότι η «επιτροπή» θα ασχοληθεί με το μείζον ερώτημα: γιατί δεν απετράπη η καταστροφή – δηλαδή, ο θάνατος 13 ανθρώπων και η εξαφάνιση του 60% του ηλεκτροπαραγωγικού δυναμικού της χώρας (και εμμέσως του 20% του Κυπριακού ΑΕΠ);

Με βάση τις μέχρι τώρα γνωστές πληροφορίες μπορούμε εύλογα να πούμε ότι η καταστροφική έκρηξη δεν απετράπη διότι είχαμε μια κολοσσιαία αποτυχία ηγεσίας, με διαφορετικές ευθύνες, σε όλα τα επίπεδα. Η καταστροφή που επήλθε θα μπορούσε να είχε αποτραπεί αν οι αρμόδιοι φορείς (και οι ηγέτες τους) είχαν επιδείξει πνεύμα ευθύνης, πρωτοβουλίας και αποτελεσματικότητας• αν είχαν ασκήσει φρόνιμα την κρίση τους.

Διαχειριστικό κενό
Οι αρμόδιες Αρχές γνώριζαν ότι τα 98 εμπορευματοκιβώτια περιείχαν επικίνδυνα εκρηκτικά (πυρίτιδα). Ένα τέτοιο φορτίο απαιτεί, φυσικά, καλή διαχείριση. Ωστόσο, δεν επρόκειτο για κάποιο ασυνήθιστο υλικό (π.χ. πυρηνικό καύσιμο). Η δουλειά της Εθνικής Φρουράς (ΕΦ) είναι, μεταξύ άλλων, να διαχειρίζεται εκρηκτικά υλικά. Η φύλαξη ενός φορτίου εκρηκτικών, λοιπόν, θα έπρεπε λογικά να είναι υπόθεση ρουτίνας, με την εφαρμογή των σχετικών διαδικασιών που προβλέπονται στις ένοπλες δυνάμεις. Τι κατέστησε το φορτίο αυτό διαφορετικό; Πρώτον, το γεγονός ότι ήταν προϊόν κατάσχεσης, με εικαζόμενες διεθνοπολιτικές προεκτάσεις. Και δεύτερον ότι εμπλέκονταν διάφοροι φορείς στη διαχείρισή του. Από δω αρχίζουν τα προβλήματα. Η αλυσίδα έσπασε διότι τρεις σημαντικοί κρίκοι της δεν ήταν καλά συνδεδεμένοι. Εξηγούμαι.

Οι εμπλεκόμενοι φορείς κατανέμονται σε τρεις κύριους κρίκους. Ο πρώτος είναι ο διπλωματικός κρίκος, που περιλαμβάνει την Προεδρία της Δημοκρατίας (ιδιαίτερα το διπλωματικό γραφείο του Προέδρου) και το Υπουργείο Εξωτερικών. Ο δεύτερος είναι ο αμυντικός κρίκος - το Υπουργείο Άμυνας. Και ο τρίτος είναι ο στρατιωτικός – η Εθνική Φρουρά (ιδιαίτερα η Ναυτική Βάση «Ε. Φλωράκης»). Κάθε κρίκος έχει τη δική του οργανωτική δομή και πολυπλοκότητα, τις δικές του προτεραιότητες, το δικό του χρονικό ορίζοντα λειτουργίας. Η κακή συνδεσμολογία των τριών κρίκων παρήγαγε ένα διαχειριστικό κενό, το οποίο ανακαλύψαμε εκ των υστέρων με τις τραγικές συνέπειές του. Ιδού γιατί.

Ο διπλωματικός κρίκος ασχολείται κυρίως με τη διεθνοπολιτική διάσταση του φορτίου. Για την Προεδρία της Δημοκρατίας (κυρίως) και το υπουργείο Εξωτερικών, το φορτίο είναι ένα δυνητικά επίμαχο αντικείμενο εξωτερικής πολιτικής, το οποίο απαιτεί διπλωματικούς χειρισμούς, ιδιαίτερα με τον ΟΗΕ, τις ΗΠΑ, τη Ρωσία, την ΕΕ, το Ιράν (χώρα προελεύσεως του φορτίου) και τη Συρία (χώρα προορισμός). Μέσω του διπλωματικού γραφείου του, ο Πρόεδρος έχει άμεση ενημέρωση σχετικά τόσο με την κατάσχεση του φορτίου όσο και με τις διαπραγματεύσεις για το χειρισμό του (φύλαξη στην Κύπρο, διάθεση σε άλλη χώρα, καταστροφή).

Σε επανειλημμένα διαβήματα της ΕΦ και του Υπουργείου Άμυνας, το Υπουργείο Εξωτερικών αναβάλλει τη λήψη αποφάσεων αναφορικά με το φορτίο (από τον Αύγουστο 2009 το Νοέμβριο 2009), για να αποφανθεί, τον Δεκέμβριο 2009 και αργότερα τον Ιούλιο 2010, ότι «πολιτικοί λόγοι» επιβάλλουν ουδεμία «αλλαγή στον τρόπο χειρισμού του θέματος». Με άλλα λόγια, το φορτίο δεν έπρεπε να καταστραφεί, ούτε να διατεθεί σε άλλη χώρα. Τι έπρεπε να γίνει τότε; Να μείνει ως έχει, μέχρι νεωτέρας …- δηλαδή να εξακολουθεί να φυλάσσεται προσωρινά στη Ναυτική Βάση. Η αναποφασιστικότητα οδηγεί στην αναβλητικότητα.

Ακόμη κι όταν χώρες της ΕΕ ή ο ΟΗΕ προθυμοποιούνται να προσφέρουν βοήθεια σχετικά με τη φύλαξη ή την καταστροφή του φορτίου, ο διπλωματικός κρίκος (ιδιαίτερα η Προεδρία) είτε αρνείται είτε ολιγωρεί. Γιατί; Οι αποκαλύψεις απορρήτων τηλεγραφημάτων του Αμερικανού πρέσβη στην Ουάσινγκτον από το Wikileaks επιβεβαιώνουν ότι οι σχέσεις μεταξύ των δύο κύριων παικτών του διπλωματικού κρίκου – Πρόεδρος Χριστόφιας και Υπουργός Εξωτερικών Κυπριανού – δεν είναι οι καλύτερες δυνατές. Ο Υπουργός Εξωτερικών φέρεται να έχει δηλώσει στον Βρετανό Ύπατο Αρμοστή ότι «η κυβέρνηση χειρίστηκε το όλο περιστατικό με ιδεολογικά κριτήρια»! («Κ», 17/7/2011) Με άλλα λόγια, ο Πρόεδρος έκρινε ιδεοληπτικά ότι η διπλωματική υποστήριξη της Συρίας, ενός κράτους-παρία στις διεθνείς σχέσεις, ήταν τόσο σημαντική για το Κυπριακό που άξιζε να ρισκάρει την μη καταστροφή ενός τόσο επικίνδυνου φορτίου!

Ο αμυντικός κρίκος βρίσκεται ανάμεσα στην ΕΦ, που είναι επιφορτισμένη με τη λειτουργική φύλαξη του φορτίου, και στον διπλωματικό κρίκο που ενεργεί με μακροσκοπική προοπτική. Το Υπουργείο Άμυνας λαμβάνει σημειώματα από την ΕΦ αναφορικά με την επικινδυνότητα του φορτίου, στέλνει με τη σειρά του παρόμοια σημειώματα στο Υπουργείο Εξωτερικών, δημιουργεί επιτροπές, και συγκαλεί συσκέψεις. Οι επιτελείς του Υπουργείου Άμυνας δεν φαίνεται να συναισθάνονται την αγωνία της ΕΦ για τους κινδύνους που παρουσιάζει η υπαίθρια αποθήκευση του φορτίου. Το Υπουργείο Άμυνας δεν παίρνει ενεργές πρωτοβουλίες, αρκείται στο ρόλο του μεσάζοντα.

Είναι χαρακτηριστική η γραφειοκρατική γλώσσα του Υπουργείου Άμυνας, απαντώντας στην Έκθεση 2009 της Γενικής Ελέγκτριας της Κυπριακής Δημοκρατίας (σ.54), στην οποία (Έκθεση) επισημαίνονται με σαφήνεια «οι κίνδυνοι πλήρους αλλοίωσης και καταστροφής» του φορτίου από «την αποθήκευσή του σε υπαίθρια στοιβάδα». Το Υπουργείο Άμυνας, αντί να ανακοινώσει συγκεκριμένα μέτρα, απαντά ότι μελετά το θέμα σε συνεννόηση με άλλες συναρμόδιες υπηρεσίες και απαριθμεί τα διαβήματα που έκανε στο Υπουργείο Εξωτερικών αναφορικά με το φορτίο! Με άλλα λόγια: για το Υπουργείο Άμυνας, ενεργώ δεν σημαίνει δρω, παίρνω πρωτοβουλίες της αρμοδιότητάς μου (π.χ. να δώσω εντολές για την προσήκουσα φύλαξη των κατασχεθέντων εκρηκτικών), αλλά μεσολαβώ μεταξύ αρμοδίων υπηρεσιών!

Ο στρατιωτικός κρίκος είναι αυτός που έχει στα χέρια του την καυτή πατάτα και αισθάνεται άβολα. Η Ναυτική Βάση ιδιαίτερα ζει καθημερινά με το επικίνδυνο φορτίο. Η οπτική γωνία των εμπλεκομένων είναι κυρίως μικροσκοπική: διερωτώνται τι θα κάνουν άμεσα με το φορτίο, αγωνιούν για την επικινδυνότητά του, οι υπαξιωματικοί της Βάσης αναρωτιούνται πως θα βγει το καλοκαίρι με τα 98 εμπορευματοκιβώτια εκτεθειμένα στον καυτό ήλιο και, άρα, στον κίνδυνο αναφλέξεων που επιφέρουν οι υψηλές θερμοκρασίες. Ο διοικητής της Βάσης και ο διοικητής Ναυτικού απευθύνουν εκκλήσεις στην ΕΦ, η οποία με τη σειρά της επισημαίνει την εκκρεμότητα της σωστής φύλαξης του φορτίου στο αρμόδιο Υπουργείο Άμυνας. Σε σχετικό σημείωμά του, τον Μάιο 2009, προς το Υπουργείο Άμυνας και τη Διεύθυνση Υλικού Πολέμου, ο Αρχηγός της ΕΦ υποστράτηγος Τσαλικίδης επισημαίνει τους κινδύνους «αυτανάφλεξης» της πυρίτιδας σε υψηλές θερμοκρασίες. Δύο σημεία στην επιστολή του είναι αξιοπρόσεκτα.

Πρώτον, αναφέρει ότι, καθότι «το φορτίο εναποθηκεύτηκε σε υπαίθρια στοιβάδα», «εγκυμονούνται κίνδυνοι». Χρησιμοποιώντας την παθητική φωνή απρόσωπα, αφήνει να εννοηθεί ότι, ενδεχομένως, κάποιοι άλλοι αποθήκευσαν το φορτίο με αυτόν τον τρόπο. Αν ναι, ποιοι και γιατί; Περαιτέρω: ποιος επέλεξε τη Ναυτική Βάση, δίπλα στον μεγαλύτερο ηλεκτροπαραγωγικό σταθμό της χώρας, για την έστω προσωρινή αποθήκευση του φορτίου; Σε μεταγενέστερη συνέντευξή του, ο Αρχηγός αναφέρει: «δεν είχα πρόσβαση στο υλικό των κοντέινερ […] και δεν είχαμε ούτε τα κλειδιά» («Έθνος», 24/7/2011). Προσέξτε: μια μονάδα σου φυλάει ένα επικίνδυνο φορτίο, το οποίο δεν είναι ούτε επισκέψιμο (εξαιτίας του τρόπου αποθήκευσης - οι πόρτες των κοντέινερ ήταν κολλητά αντικριστές), ούτε έχεις τα κλειδιά των κοντέινερ! Γιατί το ανέχεσαι; Γιατί δεν δίνεις την εντολή να αποθηκευτούν αλλού, με διαφορετικό τρόπο, τα εμπορευματοκιβώτια;

Δεύτερον, στην επιστολή του ο Αρχηγός αναφέρει ότι «σε περίπτωση που […] οι πυρίτιδες παραμείνουν στην κατοχή της Δημοκρατίας, τότε θα πρέπει να ληφθούν μέτρα προστασίας από τις υψηλές θερμοκρασίες». Ο Αρχηγός της ΕΦ εκφράζει εδώ την αβεβαιότητά του για την τύχη του φορτίου («σε περίπτωση που…»), η οποία φυσικά προέρχεται από την αναποφασιστικότητα του διπλωματικού κρίκου (Προεδρία – Υπουργείο Εξωτερικών). Εντυπωσιάζει όμως το γεγονός ότι ο Αρχηγός δεν αναφέρεται ρητά στην ανάγκη υπόγειας αποθήκευσης των εκρηκτικών υλικών (όπως προβλέπουν διεθνώς οι διαδικασίες των ενόπλων δυνάμεων) και δεν επισημαίνει κατηγορηματικά τους κινδύνους που συνεπάγεται η αποθήκευση ενός τόσο επικίνδυνου φορτίου στη συγκεκριμένη τοποθεσία (κοντά στον μεγαλύτερο ηλεκτροπαραγωγικό σταθμό της ΑΗΚ).

Η γραφειοκρατική νοοτροπία σκοτώνει
Οι τρεις κρίκοι χειρίζονται ένα θέμα συναρμοδιότητας, αλλά το κάνουν με κλασικά γραφειοκρατικό τρόπο: ο κάθε κρίκος προσεγγίζει το θέμα της διαχείρισης του επικίνδυνου φορτίου από τη δική του επιμέρους λογική και το εντάσσει στο δικό του χρονικό ορίζοντα αναφοράς και σύστημα προτεραιοτήτων• δεν συντονίζονται• κανείς δεν αισθάνεται «ιδιοκτήτης» του θέματος• δεν έχουν μάθει να δουλεύουν σε κοινά πρότζεκτ• δεν διέπονται από μια κουλτούρα αποτελεσμάτων αλλά διαδικασιών. Οι πληροφορίες που ανταλλάσσονται μεταξύ των φορέων δεν αξιολογούνται με κοινό τρόπο, δεν έχει διαμορφωθεί κοινή οπτική γωνία. Η αβεβαιότητα που εκπέμπουν ο Πρόεδρος και ο Υπουργός Εξωτερικών αναφορικά με το στάτους του φορτίου διαχέεται σε όλη τη διοικητική πυραμίδα. Το φορτίο αντιμετωπίζεται ως κάτι προσωρινό και η λύση που δίνεται είναι κι αυτή προσωρινή, και, άρα, υψηλότερου ρίσκου από την οριστική: υπαίθρια αποθήκευση, δίπλα στην οικονομικά πιο ευαίσθητη περιοχή του νησιού, μέχρι νεωτέρας διαταγής…

Χαρακτηριστικό στοιχείο της γραφειοκρατικής νοοτροπίας είναι η αποφυγή ευθυνών, η έλλειψη πρωτοβουλιών, η αναβλητικότητα: το επίμαχο θέμα παραπέμπεται διαρκώς σε άλλους φορείς, οι εμπλεκόμενοι νοιάζονται κυρίως να συγγράψουν ή να αναζητήσουν υπηρεσιακές αναφορές, αποφάσεις και ενέργειες αναβάλλονται για αργότερα με το πρόσχημα της ανάγκης συλλογής περισσότερων πληροφοριών! Ακόμα και μετά την πρώτη, περιορισμένης έκτασης, έκρηξη σε εμπορευματοκιβώτιο, στις 4/7/11, σε διευρυμένη σύσκεψη αρμοδίων στο Υπουργείο Άμυνας την επομένη (5/7/11), αναζητούνται περαιτέρω γνωματεύσεις ειδικών για την επικινδυνότητα του πιθανότατα αλλοιωμένου υλικού (!), ενώ ο γενικός διευθυντής του Υπουργείου Άμυνας, ως άλλος Sir Humphrey, ζητά να συνταχθεί από την ΕΦ εμπεριστατωμένη αναφορά για το συμβάν της έκρηξης, η οποία θα υποβληθεί στο Υπουργείο Άμυνας, η οποία κατόπιν θα γνωστοποιηθεί στους «αρμόδιους φορείς» και στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας! Η επιτόπια έρευνα της ad hoc επιτροπής στις 6/7/11, πέραν του ότι είναι ήδη αργά όταν διεξάγεται, εντυπωσιάζει με τον ερασιτεχνισμό της (υπάλληλοι περπατούν πάνω στα κοντέινερ, δίνονται οδηγίες για κατάβρεξη με νερό, κλπ).

Στον παράλληλο σύμπαν της γραφειοκρατίας η ζωή είναι μια αργόσυρτη αλληλουχία συνεδριάσεων, υπομνημάτων, και γνωματεύσεων! Ακόμα κι όταν οι γνωματεύσεις δεν έρχονται (όπως όταν, στο πρώτο μισό του 2011, επιχειρήθηκε ανεπιτυχώς να σταλούν δείγματα πυρίτιδας για εξέταση στην ελλαδική ΕΒΟ), κανείς δεν ρωτά γιατί, ή ποιό πρέπει να είναι το επόμενο βήμα! Μέχρι την επόμενη σύσκεψη…! Αν υπάρξει…

Έτσι αντιλαμβάνονται οι γραφειοκράτες το μάνατζμεντ…! Αποκομμένοι από την πιεστική εμπειρική πραγματικότητα, ανάγουν τα θέματα που χειρίζονται σε νοητικές αναπαραστάσεις (σημειώματα, αναφορές, γνωματεύσεις), οι οποίες εξέρχονται από τον πραγματικό - πεπερασμένο, υλικό, φθαρτό, απρόβλεπτο - κόσμο για να εισέλθουν σε έναν άλλο βιρτουαλικό κόσμο, στον οποίο ο χρόνος είναι γραμμικός, αντιστρέψιμος και απεριόριστος, δεν υπάρχουν απρόβλεπτα συμβάντα, και η συμπεριφορά των υλικών υποτάσσεται στις γραφειοκρατικές ανάγκες. Αντί τα προβλήματα να αντιμετωπίζονται στη συνθετότητά τους από ανθρώπους που νοιάζονται πρωτίστως για αποτελέσματα (όχι για υπηρεσιακά σημειώματα!), απλοποιούνται εντασσόμενα σε μια στενή γραφειοκρατική λογική. Για να παραφράσω ελαφρώς την Έκθεση για τον τυφώνα Κατρίνα, οι γραφειοκράτες αναμένουν να προσαρμόζονται τα προβλήματα στα σχέδιά τους, αντί να προσαρμόζουν, συντονισμένα και αποτελεσματικά, τα σχέδιά τους στα απρόβλεπτα προβλήματα που αντιμετωπίζουν.

Η φονική έκρηξη της 11 Ιουλίου 2011 μας συγκλόνισε όχι μόνο γιατί σκότωσε 13 συνανθρώπους μας ή εξουθένωσε ενεργειακά την Κύπρο, αλλά και γιατί απο-κάλυψε τη σαθρότητα των θεσμών μας. Διαπιστώσαμε, αίφνης, ότι η χώρα μπορεί ακόμα και να σβήσει από το χάρτη, εξαιτίας της εγκληματικής ολιγωρίας των ηγετών της και του τρόπου λειτουργίας των θεσμών της.

Η καταστροφή έγινε η αφορμή για να θέσουμε στη δημόσια συζήτηση όλα όσα μας πληγώνουν, αλλά δεν μπορούσαμε πειστικά να το κάνουμε μέχρι τώρα, στο μέτρο που απουσίαζε το κατάλληλο έναυσμα και τα συνακόλουθα συμφραζόμενα. Να μιλήσουμε για τον απίστευτα ερασιτεχνικό τρόπο με τον οποίο διοικείται τα κράτος• για τη δημοσιοϋπαλληλική κουλτούρα της ανευθυνοϋπευθυνότητας• για τον ωχαδερφισμό ως τρόπο ζωής («κρύψετε να περάσουμε», όπως έλεγαν οι προϊστάμενοι των Γενικών Φυλακών Λευκωσίας σε όσους υπαλλήλους απορούσαν για τα προνόμια που απολάμβανε στη φυλακή ο διαβόητος κακοποιός Κίτας)• για την αναξιοκρατία, τη διαφθορά και το ρουσφέτι• για τους πολιτικούς-κομματάρχες και τους διοικητικούς κλώνους τους, ικανούς πιθανώς να διοικήσουν το χωριό τους, το συνδικάτο τους, ή την κομματική οργάνωση της γειτονιάς τους, αλλά όχι μια σύγχρονη χώρα• για την ατιμωρησία των μεγαλόσχημων• για έναν (πρώην πλέον) Υπουργό Εξωτερικών του οποίου κύριο επίτευγμα είναι η κατοχή ενός ιστορικού επωνύμου• για έναν κακόμοιρο Πρόεδρο που τεντώνεται να αρθεί, ανεπιτυχώς, στο ύψος των απαιτήσεων του αξιώματός του…

Θλιβερά πράγματα…Πώς να έχεις εμπιστοσύνη σε ένα τέτοιο κράτος, σε τέτοιους ηγέτες; Πώς να είσαι περήφανος για τη χώρα σου; Πώς να μην αναρωτηθείς ποια θα είναι η επόμενη καταστροφή;