Απάθεια και απραξία: Ο χαρακτήρας των πολιτικάντηδων

Αφιερώνεται εξαιρετικά στον κ. Παυλόπουλο, η εκλογή του οποίου στην Προεδρία της φαυλοδημοκρατίας μας γέμισε χαρά και περηφάνια!

[Η ιστορία αυτού του άρθρου έχει ενδιαφέρον. Όταν το υπέβαλλα για δημοσίευση στην «Καθημερινή», στο πλαίσιο της τακτικής συνεργασίας μου με την εφημερίδα, αρνήθηκαν να το δημοσιεύσουν. Ο επιμελητής της στήλης με πήρε τηλέφωνο για να μου πει ότι «έχει παρέλθει πλέον η επικαιρότητα του θέματος». Όταν του είπα ότι, αφενός η αρθρογραφία μου δεν είναι στενά επικαιρική, αφετέρου ασχολούμαι δοκιμιακά με ένα βαθύτερο θέμα (αυτό της σχέσης συναισθημάτων, χαρακτήρα, και πολιτικών), και ότι το επεισόδιο Κασιδιάρη το χρησιμοποιώ απλώς ως case study, μου υπέδειξε ευγενικά να βρω ένα άλλο θέμα. Κατάλαβα ότι το πραγματικό πρόβλημα ήταν αλλού. Ρώτησα σε επόμενο τηλεφώνημα τον επιμελητή αν η απάλειψη του ονόματος του κ. Παυλόπουλου από το άρθρο θα καθιστούσε το άρθρο δημοσιεύσιμο, για να πάρω μια διπλωματικά θετική απάντηση. Απάλειψα, λοιπόν, το όνομα του κ. Παυλόπουλου (αναφέρθηκα μόνο στην ιδιότητά του ως υπουργού Εσωτερικών τον Δεκέμβριο 2008) και, ω του θαύματος, το άρθρο μου κατέστη επίκαιρο ξανά, οπότε και δημοσιεύθηκε! Συμπέρασμα: απαραίτητος όρος για την υλοποίηση των πολιτικών φιλοδοξιών ενός ανθρώπου του συστήματος είναι να απολαμβάνει προστασίας από τα εκλεκτά του ΜΜΕ. Με τις κατάλληλες δόσεις μιντιακής προβολής, πολιτικής οσφυοκαμψίας και καιροσκοπισμού, αλλά και με λίγη τύχη, ενδέχεται να ανέλθει ακόμα και στο ανώτατο αξίωμα της χώρας. Μια φαυλοδημοκρατία έχεις τους Προέδρους που της αξίζουν: από τον αυλοκόλακα (και δανειστή!) του Ανδρέα Παπανδρέου, στον εκ των πρωταγωνιστών της πολιτικής φαυλότητας που οδήγησαν τη χώρα στη χρεοκοπία. Το νέο ήθος που τόσο έχει ανάγκη η Ελλάδα το συμβολίζει ...ο κ. Παυλόπουλος! Αυτός είναι ο περιλάλητος ριζοσπαστισμός του κ. Τσίπρα! ]

Στην εμπνευσμένη ομιλία του στο ετήσιο Ελληνικό Συνέδριο Ηγεσίας της Εταιρίας Ανωτάτων Στελεχών Επιχειρήσεων (ΕΑΣΕ) τον περασμένο Μάιο, ο διακεκριμένος θεολόγος και ψυχοθεραπευτής π. Φιλόθεος Φάρος ανέφερε με συγκινητική ειλικρίνεια ότι ένα από τα πράγματα που τον πλήγωσαν περισσότερο στη ζωή του ήταν η αδιαφορία των γειτόνων, όταν ο πατέρας του ξυλοκοπούσε συχνά τον ίδιο και τη μητέρα του. «Κοιτούσαν πίσω από τις γρίλιες, αλλά κανείς δεν έκανε κάτι», είπε. Η απάθεια των γειτόνων έδειξε τι πραγματικά μετρούσε γι αυτούς: η μικροαστική «ησυχία» τους… 

Η συναισθηματική ανταπόκριση σε μια κατάσταση δεν είναι απλώς ένα αίσθημα. Το τι νοιώθουμε και πώς το εκφράζουμε αποκαλύπτει αξιολογικές κρίσεις για το τι είναι σημαντικό για μας. Τα συναισθήματα είναι τρόποι εμπλοκής με τον κόσμο και, ως τέτοιοι, εμπεριέχουν υπερ-ατομικές ηθικές αρχές. Η συναισθηματική ευφυΐα είναι και ηθική ευφυΐα. Αν, π.χ., νιώσω αγανάκτηση για την κακοποίηση ενός παιδιού, δεν λέω απλά «αυτό δεν μου αρέσει», αλλά, πιο έντονα, «αυτό είναι λάθος». Το «λάθος» δεν αναφέρεται σε προσωπικό γούστο, αλλά στο κοινό αίσθημα και την ηθική που το συναίσθημα αυτό εμπεριέχει. Η αγανάκτησή μου έχει γνωσιακό περιεχόμενο: εμπεριέχει αξιολογική κρίση.

Όταν, λοιπόν, ένας τραμπούκος πολιτευτής ρίχνει ένα ποτήρι νερό σε συνομιλήτριά του και ξυλοκοπεί μιαν άλλη, στη διάρκεια τηλεοπτικής εκπομπής, και ένας από τους συμμετέχοντες, ο πρώην υπουργός Εσωτερικών κ. Παυλόπουλος, μένει εντελώς απαθής, η αντίδρασή του θυμίζει τους γείτονες του π. Φιλόθεου – η απάθεια εκφράζει ηθική αδιαφορία. Το ακίνητο σώμα του, οι σταυρωμένες παλάμες του και το συγκαταβατικό μειδίαμα στη διάρκεια του επεισοδίου απο-κάλυψαν όσα επιμελώς συγκαλύπτουν η σκηνοθετημένη μιντιακή παρουσία και η ρητορική μεγαλοστομία.

Το κοινό αίσθημα αντιλήφθηκε αμέσως ότι η αταραξία του πρώην υπουργού δεν ήταν ενδεικτική μιας στωικής αντίληψης για τη ζωή, αλλά δηλωτική ηθικής αδιαφορίας από έναν προβεβλημένο πολιτικό. «Δεν σηκώθηκε για να μη γλιστρήσει στα νερά», γράφτηκε ειρωνικά στο διαδίκτυο.

Η στάση του κ. Παυλόπουλου δείχνει ότι δεν ένοιωσε να διαδραματίζεται κάτι απεχθές ενώπιόν του ή, αν το ένιωσε, το συναίσθημά του είτε απενεργοποιήθηκε από άλλα συναισθήματα (π.χ. φόβος), είτε, το πιθανότερο, εξουδετερώθηκε από τον ιδιοτελή υπολογισμό που μεταμφιέστηκε σε ψυχραιμία («άστους να εκτίθενται• θα κερδίσεις πόντους αν μείνεις αμέτοχος»). Σε κάθε περίπτωση, δεν πρόκειται μόνο για έλλειψη συναισθηματικής ευφυΐας, αλλά για κάτι βαθύτερο: έλλειψη ηθικής εγρήγορσης. Με την απάθειά του απέτυχε να συμπεριφερθεί ενάρετα, δηλαδή με βάση την αριστοτελική αρχή της μεσότητας.

Ο Αριστοτέλης αναφέρει, στα «Ηθικά Νικομάχεια», ότι είναι δυνατόν να νιώσει κανείς φόβο, θυμό, υπερηφάνεια, κλπ, υπερβολικά πολύ ή πολύ λίγο. Το ζητούμενο είναι, παρατηρεί, να τα νοιώσει στον «σωστό βαθμό». Πώς; Όχι επιλέγοντας τη διάμεσο μεταξύ δύο ακραίων εκφάνσεων ενός συναισθήματος, αλλά όταν το συναίσθημά μας ανταποκρίνεται στις περιστάσεις.

Αν λ.χ. αντιδρώντας στις επικρίσεις της συνομιλήτριάς μου σε μια εκπομπή, θυμώσω τόσο πολύ, ώστε να της πετάξω ένα αντικείμενο, αντιδρώ ανορθολογικά. Ο θυμός μου είναι υπερβολικός, δεν δικαιολογείται από την περίσταση. Η βίαιη αντίδρασή μου απο-καλύπτει κάτι για μένα. Αν, όμως, ένας συνομιλητής αρχίσει να ξυλοκοπά έναν άλλο κι εγώ θυμώσω μαζί του, ο θυμός μου είναι έλλογος, αφού αρμόζει στην περίσταση. Η αναζήτηση της μεσότητας δεν υποδηλώνει άνευρη μετριοπάθεια αλλά συναισθηματική (άρα και ηθική) ευαισθησία στις εκάστοτε περιστάσεις. Πετυχαίνουμε τη μεσότητα όταν, όπως λέει ο Αριστοτέλης, βιώνουμε τα σωστά συναισθήματα, στη σωστή περίσταση, για το σωστό λόγο, προς τον σωστό άνθρωπο, στο σωστό βαθμό.

Πώς το πετυχαίνουμε αυτό; Δεν υπάρχει συνταγή: νιώθουμε τα συναισθήματα στο σωστό βαθμό, όταν τα βιώνουμε με τον τρόπο του «φρόνιμου» ανθρώπου. Αποκτούμε τη γνώση αυτή, όχι με θεωρητική διδασκαλία, αλλά με την πρακτική άσκηση και τη συνήθεια που κομίζει η μετοχή μας στην κοινότητα. Ετσι αποκτούμε διαισθητική γνώση, η οποία μας επιτρέπει να γνωρίζουμε πότε, πώς και σε ποιο βαθμό να νιώθουμε π.χ. θυμό.

Η στάση του κ. Παυλόπουλου είναι ενδιαφέρουσα γι αυτό το λόγο: στο μέτρο που εκφράζει τον κυρίαρχο τύπο πολιτικού, η απάθειά του μας επιτρέπει να δούμε κρίσιμες όψεις του χαρακτήρα των πολιτικών.

Όπως κάθε πρακτική δραστηριότητα, η πολιτική διαπερνάται από συναισθήματα και τις ηθικές αρχές που τα συνοδεύουν. Η ηγετική ατολμία, η καιροσκοπική πόλωση, η λαϊκιστική κολακεία και ο φόβος του πολιτικού κόστους, λ.χ., δημιουργούν μια νοο-τροπία, η οποία διαμορφώνει τις αντιλήψεις, τις συναισθηματικές αποκρίσεις και, εν τέλει, τον χαρακτήρα των επαγγελματιών της πολιτικής. Η απάθεια συνδέεται στενά με την απραξία: η διαρκής αναβολή των δύσκολων αποφάσεων έχει ως προϋπόθεση, μεταξύ άλλων, τη συναισθηματική αποστασιοποίηση του πολιτικού από τη διακονία του κοινού καλού. 

Τώρα κατανοούμε καλύτερα τη «στρατηγική» απραξία του υπουργού Εσωτερικών τον μοιραίο Δεκέμβρη του 2008. Η Αθήνα φλεγόταν, αλλά ο κ. Παυλόπουλος δεν συγ-κινήθηκε – αδράνησε, ήταν σα να μην υπάρχει. Δεν μας εκπλήσσει. Όταν η κυρίαρχη νοο-τροπία είναι αυτή του ανεξέλεγκτα ιδιοτελούς υπολογισμού για τον προσπορισμό ατομικού ή πολιτικού οφέλους, ο πολιτικός παύει να υπηρετεί κοινωνικές ανάγκες, εγκλείεται στην αυτο-αναφορικότητα του πολιτικού συστήματος, χάνει την ικανότητα να προσεγγίζει με συναισθηματική ευφυΐα την εμπειρία του πολίτη. Γίνεται αδιάφορος για το κοινό καλό.

Πίσω από την εξοργιστική ιδιοτέλεια, την ολέθρια ολιγωρία, και τις άθλιες κοκορομαχίες των πολιτικάντηδων βρίσκεται η συναισθηματική-ηθική αδιαφορία τους για τον πολίτη και τη χώρα. Για ένα μόνο παθιάζονται: το συμφέρον τους. Η χρεοκοπία δεν προέκυψε τυχαία…


Δημοσιεύθηκε σε ελαφρώς τροποποιημένη μορφή στην «Καθημερινή», 24/6/2012