Ελάχιστοι διανοούμενοι είχαν την τύχη του Υπουργού Οικονομικών κ. Γ. Βαρουφάκη: την ευκαιρία να υλοποιήσουν ως υπουργοί αυτά που πρότειναν ως σχολιαστές∙ να κάνουν τη θεωρία πράξη. Ο κ. Βαρουφάκης διέθετε, κατ’ αρχήν, πολλά προσόντα για το νέο του ρόλο: τεχνοκρατική επάρκεια, καλή γνώση της ευρωζωνικής κρίσης, επικοινωνιακό χάρισμα, πνευματική καλλιέργεια, πολιτικό όραμα. Θεωρητικά, ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος, στην κατάλληλη θέση, την κατάλληλη στιγμή.
Η διαχείριση της οικονομικής κρίσης, όμως, δεν είναι θεωρητική υπόθεση. Όχι μόνο γιατί τα οικονομικά δεν είναι θετική επιστήμη, αλλά και γιατί, στον κόσμο της «θεωρίας», η πραγματικότητα εμφανίζεται, αναγκαστικά, απλοποιημένη – αναδεικνύονται πτυχές της, αλλά δεν βιώνεται η δυναμική συνθετότητά της. Στον κόσμο της «πράξης», αντιθέτως, οι λεπτομέρειες (που αφαιρεί η «θεωρία») μετράνε, αντιλήψεις και προτεραιότητες συγκρούονται, ο χρόνος είναι σημαντικός, η τυχαιότητα καραδοκεί.
Ακριβώς γι αυτό το λόγο ο πολιτικός ηγέτης, χρειάζεται, πρωτίστως, αυτό που ο Ησαΐας Μπερλίν ονόμαζε «αντιληπτικό χάρισμα» («perceptual gift»): την ικανότητα να αντιλαμβάνεται διαισθητικά την ιδιαιτερότητα της κάθε κατάστασης που χειρίζεται. Η ευθυκρισία είναι το σημαντικότερο προσόν του ηγέτη, το οποίο απορρέει από τον χαρακτήρα του γενικότερα.
Εδώ εντοπίζεται, κατ’ αρχάς, το πρόβλημα με τον κ. Βαρουφάκη. Οι γενικές θέσεις του για την κρίση στην ευρωζώνη είναι, βασικά, σωστές. Από τη σωστή διάγνωση όμως (τη θεωρία) δεν προκύπτει απαραίτητα η σωστή πολιτική πράξη. Μεσολαβεί η πολιτική ισχύς.
Η άποψη του κ. Σόϊμπλε επικράτησε διότι είχε την ισχύ να την επιβάλει. Ο κ. Βαρουφάκης πίστεψε, απλοϊκά, ότι θα έπειθε τους συνομιλητές του με τη δύναμη των επιχειρημάτων του. Έκανε λάθος. Πρώτον, διότι η ευρωζώνη δεν είναι ακαδημαϊκό σεμινάριο. Δεύτερον, διότι υποτίμησε τη βαθιά δυσπιστία των ισχυρών εταίρων (τροφοδοτούμενη και από οριενταλιστικά στερεότυπα) για την αξιοπιστία των ελληνικών κυβερνήσεων. Και τρίτον, διότι γνωρίζουμε ότι, από τη στιγμή που ένα πρόγραμμα τρέχει, οι υποστηρικτές του είναι απίθανο να το εγκαταλείψουν. Εκλογικεύουν τις αρνητικές του επιδόσεις για να προστατεύσουν το πολιτικό τους κεφάλαιο. Γιατί ένας τόσο ευφυής άνθρωπος υποτίμησε τα πολιτικά ουσιώδη της κρίσης;
Διότι το μείζον στην πολιτική δεν είναι η ευφυΐα αλλά η οξυδερκής διαίσθηση, όχι η «θεωρία» αλλά η πρακτική σοφία. Γνώρισμα του καλού κυβερνήτη είναι η μακιαβελική virtú – η ηθικο-πολιτική ευελιξία. Ο βιρτουόζος κυβερνήτης, λέει ο Μακιαβέλι, θα κάνει οτιδήποτε υπαγορεύει η αναγκαιότητα των περιστάσεων χάριν του κοινού καλού.
Παρά τα χαρίσματά του, ο κ. Βαρουφάκης δεν ανήκει στους βιρτουόζους κυβερνήτες. Δεν διαθέτει την απαιτούμενη προσαρμοστικότητα, πιθανότατα εξαιτίας της ισχυρά βουλησιαρχικής και πληθωρικά εγωκεντρικής του προσωπικότητας. Αν και υπουργός, δεν θέλησε να εγκαταλείψει το ρόλο του ετερόδοξου διανοούμενου. Προτιμά να αναλύει, όχι να κυβερνά. Τον ενδιαφέρει κυρίως ο ερεθιστικός σχολιασμός, όχι η πληκτική αποτελεσματικότητα. Στο μέτρο που εμμονικά πιστεύει ότι η δική του ανάλυση είναι η ορθότερη, υποτιμά τους ομολόγους του, οι οποίοι του επιστρέφουν την απαξίωση. Πολιτικά απομονώθηκε.
Η εγωκεντρικότητα εκφράζεται και σωματικά. Το αντισυμβατικό του ντύσιμο μετατρέπει τον ετερόδοξο σε εκκεντρικό πολιτικό. Αυτό, βέβαια, όπως και το επικοινωνιακό του χάρισμα, προσελκύει τα ΜΜΕ, τα οποία συχνά προσεγγίζουν το ελληνικό δράμα με όρους life style. Το μιντιακό κουτσομπολιό κερδίζει, ο ίδιος μετατρέπεται σε παγκόσμια διασημότητα, η πολιτική όμως χάνει, το εθνικό συμφέρον αποδυναμώνεται.
Ίσως θεωρεί ότι το αντισυμβατικό ύφος δηλώνει αυθεντικότητα – ότι η εξουσία δεν τον άλλαξε. Αυθεντικότητα, όμως, δεν είναι να προβάλλω δημοσίως τις ιδιορρυθμίες μου (ο καφενειακός λόγος του κ. Γιακουμάτου θα ήταν τότε υπόδειγμα αυθεντικότητας), αλλά να αξιοποιώ δημιουργικά τις δυνατότητες που μου παρέχει ο ρόλος μου. Αν σε ενδιαφέρει η πειθώ, είναι φρόνιμο να λες αντισυμβατικά πράγματα με σχετικά συμβατικό τρόπο. Όταν ο αντισυμβατικός σου λόγος συνοδεύεται από αντισυμβατική εκφορά αποξενώνει, ιδιαίτερα αν προέρχεται από τον υπουργό Οικονομικών μιας χώρας-επαίτη.
Ο καλός κυβερνήτης υπάγει εμπρόθετα και ευέλικτα τις πράξεις του στην προαγωγή του κοινού καλού. Θεωρεί τον εαυτό το μέσον για ένα ευγενή σκοπό, όχι αντιστρόφως. Όπως η μπαλαρίνα τιθασεύει το σώμα της χάριν του ρόλου της, ο κυβερνήτης σμιλεύει τον χαρακτήρα του έτσι ώστε να υπηρετεί το γενικό συμφέρον. Δεν αρκεί η γνώση και η ευφυΐα στην πολιτική. Χρειάζεται, κυρίως, ευθυκρισία. Δυστυχώς είναι δυσεύρετη.
