Οι μπαρούφες του κ. Βαρουφάκη για «Σχέδιο Β’»

Το χρόνιο έλλειμμα ορθολογισμού της χώρας είναι τόσο γνωστό, όσο είναι επιζήμιο. Όταν λ.χ. καίγονται τα δάση ή παραβιάζεται η ασφάλεια συστημάτων, η ρουτινώδης αντίδραση της πολιτικο-κρατικής «γραφειοκρατίας» είναι να διατάξει γελοίες ΕΔΕ, όχι να εντοπίσει τα αίτια, να μάθει, και να χαράξει αξιόπιστες πολιτικές. Έτσι και τώρα, που αποκαλύφθηκε το κρυφό «Σχέδιο Β’» του πρώην υπουργού Οικονομικών κ. Βαρουφάκη, η ενστικτώδης αντίδραση της αντιπολίτευσης και των ΜΜΕ είναι να αναζητηθούν ενδεχόμενες ποινικές ευθύνες, όχι να συζητηθεί ορθολογικά το υποτιθέμενο Σχέδιο Β’.

Μια τέτοια συζήτηση θα είχε ενδιαφέρον. Γιατί; Διότι ένα μυστικό, ανεκτέλεστο σχέδιο μας επιτρέπει να μπούμε στο μυαλό του λήπτη αποφάσεων – τι πραγματικά είχε κατά νου, τι επεδίωκε, ποια ήταν η στρατηγική του. 
Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Ο Πρωθυπουργός κ. Τσίπρας δήλωσε στη Βουλή ότι είχε «δώσει προσωπικά εντολή στον Γιάννη Βαρουφάκη να συγκροτήσει ομάδα εργασίας για σχέδιο άμυνας σε περίπτωση έκτακτης». «Σχέδια εξόδου από ευρώ δεν είχαμε και δεν επεξεργαστήκαμε», είπε. «Σχέδιο εκτάκτου ανάγκης είχαμε και οφείλαμε να έχουμε. Θα έπρεπε να μας εγκαλείτε αν δεν είχαμε και αν δεν είχαμε διανοηθεί να κάνουμε». Εφόσον η Κομισιόν είχε εκπονήσει αντίστοιχο σχέδιο, «δεν θα έπρεπε να ετοιμάσουμε τις άμυνες μας;».  
Όλα αυτά ακούγονται εύλογα, αλλά είναι παραπλανητικά και αυτο-εξυπηρετικά, όπως συνήθως είναι τα ψευδο-επιχειρήματα των πολιτικών που προσπαθούν να συγκαλύψουν τις ευθύνες τους. Ιδού γιατί. 
Ένα σχέδιο έκτακτης ανάγκης αφορά στη διαχείριση των επιπτώσεων μιας κρίσης ή καταστροφής. Αν λ.χ. συμβεί μια πανδημία ή ένας καταστροφικός σεισμός, πώς θα αντιμετωπίσω αποτελεσματικά τις συνέπειες; Υπό την έννοια αυτή, ο κ. Γιουνκέρ είχε πράγματι καταρτίσει, όπως αποκάλυψε, ένα σχέδιο έκτακτης ανάγκης για το Grexit, το οποίο αφορούσε σε ένα φάσμα θεμάτων: από την αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας στην Ελλάδα, την αντιμετώπιση της πιθανότατης κρίσης στην αγορά κρατικών ομολόγων της ευρωζώνης, τα πάμπολλα νομικά προβλήματα, μέχρι τη θέση της Ελλάδας στην ΕΕ και τις γεωπολιτικές επιπτώσεις. 
Με λίγα λόγια, σχέδιο έκτακτης ανάγκης σημαίνει: αν συμβεί το απευκταίο, πώς θα διαχειριστώ τις συνέπειες και πώς θα αποκατασταθεί η ομαλότητα; Οι Ευρωπαίοι είχαν Σχέδιο Β. Εμείς; 
Ας ακούσουμε τον «flamboyant οικονομολόγο» κ. Βαρουφάκη (χαρακτηρισμός του Γάλλου Υπουργού Οικονομικών κ. Σαπέν), ειδικό, υποτίθεται, στα στρατηγικά παίγνια. Τι είπε στη διαβόητη τηλεδιάσκεψη με επενδυτές του Λονδίνου, μετά την παραίτησή του από τη θέση του Υπουργού Οικονομικών και την ταπεινωτική συμφωνία για το τρίτο μνημόνιο; Ομολόγησε ότι, όταν ήταν υπουργός, ήθελε να δημιουργήσει ένα «παράλληλο σύστημα πληρωμών», σε περίπτωση που, υπό την πίεση της ΕΚΤ, αναγκάζονταν να κλείσει τις τράπεζες προκειμένου να αποφευχθεί το bank run. Όπως είναι πλέον γνωστό από το ηχητικό ντοκουμέντο που δόθηκε στη δημοσιότητα, ο κ. Βαρουφάκης θα «χάκαρε» (σε απλά ελληνικά: θα εισέβαλλε πειρατικά) στα συστήματα της Γενικής Γραμματείας Δημοσίων Εσόδων προκειμένου να δημιουργήσει λογαριασμούς καταθέσεων συνδεδεμένων με τα ΑΦΜ των φορολογουμένων, μέσα από τους οποίους θα γίνονταν ψηφιακές πληρωμές. 
Σε τι νόμισμα θα γίνονταν αυτές οι πληρωμές; Σε ευρώ, λέει ο κ. Βαρουφάκης, αλλά θα μπορούσαν «στιγμιαία να μετατραπούν σε δραχμές». Ποιο θα ήταν το πλεονέκτημα αυτού του παράλληλου συστήματος; Θα «μας έδινε μια ανάσα» λέει ο κ. Βαρουφάκης, δηλαδή θα διατηρούσε τη ρευστότητα στην οικονομία. 
Ωραία, πες ότι τα κάναμε αυτά, ποιο θα ήταν το επόμενο βήμα; Ο πανικός που θα δημιουργούνταν στους πολίτες θα ήταν απίστευτος, από τη στιγμή που, όχι μόνο δεν θα είχαν πρόσβαση στα χρήματά τους, αλλά θα άρχιζαν να πληρώνονται με υποσχετικές (IOUs). Τα ψηφιακά χρήματα του παράλληλου συστήματος δεν θα μπορούσαν να γίνουν μετρητά στη τσέπη των πολιτών, ούτε να χρησιμοποιηθούν για πληρωμές στο εξωτερικό. Οι περισσότεροι, εντός και εκτός της χώρας, εύλογα θα υπέθεταν ότι το ταξίδι της εξόδου από τα ευρώ θα είχε αρχίσει. 

Όταν το ευρώ φεύγει προσωρινά από την τσέπη σου και λαμβάνει υποσχετικό-βιρτουαλικό χαρακτήρα, η αβεβαιότητα αυξάνεται, και γρήγορα θα υποθέσεις ότι το κοινό νόμισμα πιθανότατα θα φύγει οριστικά από τη ζωή σου. Αυτό θα υποθέσει ένας ορθολογικός παίκτης, και θα συμπεριφερθεί αναλόγως – καιροσκοπικά, αποθησαυριστικά, μαυραγορίτικα. Σύντομα το φαινόμενο καθίσταται αυτο-εκπληρούμενη προφητεία: για να αποφύγω την πιθανή έξοδο από το ευρώ, προβαίνω σε ενέργειες που τελικά την επιφέρουν! Τι θα έκανε αυτόν τον λίγο χρόνο που θα κέρδιζε ο κ. Βαρουφάκης με το παράλληλο σύστημα πληρωμών; Τίποτα, φυσικά, αφού οι δανειστές ήταν αποδεδειγμένα ανένδοτοι. Οι δανειστές είχαν ήδη ανακοινώσει το περίγραμμα των τελικών προτάσεών τους (για «τελεσίγραφο» μίλησε ο κ. Τσίπρας), και ο κ. Γιουνκέρ είχε ήδη δημοσιοποιήσει το Σχέδιο Β’ της Κομισιόν για το Grexit. Η άλλη πλευρά, δηλαδή, ήταν ήδη προετοιμασμένη για έξοδο. 

Τι πίεση θα ασκούσε το παράλληλο σύστημα πληρωμών; Με χρεοκοπημένες τράπεζες, την οικονομία να μετατρέπεται ραγδαία σε «οικονομία πολέμου», και τον πληθυσμό να ζει με αγωνία, υποσχετικό χρήμα, και αυξανόμενες ελλείψεις αγαθών, ποιος είχε τη διαπραγματευτική ισχύ; Εμείς ή οι δανειστές; Όχι, το Σχέδιο Β’ του κ. Βαρουφάκη δεν ήταν ένα σχέδιο έκτακτης ανάγκης. Δεν αφορούσε, δηλαδή, τη διαχείριση των επιπτώσεων μετά την έξοδο από το ευρώ (όπως το Σχέδιο Β’ της Κομισιόν). Ήταν μια τυχοδιωκτική και, τελικά, αυτο-εγκλωβιστική κίνηση σε ένα διαπραγματευτικό παίγνιο. Δείτε την αλληλουχία των κινήσεων: (α) δημοψήφισμα (Ελλάδα) - περιορισμός του ELA (δανειστές), (β) κλείσιμο τραπεζών και υιοθέτηση παράλληλου συστήματος πληρωμών (Ελλάδα) – ανένδοτη στάση και προετοιμασία για Grexit (δανειστές). Μετά τι; Ποια θα ήταν η δική μας επόμενη κίνηση που θα πίεζε τους δανειστές να ενδώσουν; Καμία. Θα σπάγαμε τα μούτρα μας. 

Είχε σχέδιο επιστροφής στη δραχμή ο κ. Βαρουφάκης, όπως τον εγκαλεί η μείζων αντιπολίτευση; Λάθος ερώτηση. Μια τέτοια αιτίαση προδίδει μειωμένη κατανόηση της δυναμικής ενός στρατηγικού παιγνίου. Το πραγματικό ερώτημα είναι: ‘είχες κ. Βαρουφάκη την προνοητικότητα να διαβλέψεις τις επόμενες κινήσεις σου, στη στρατηγική αλληλουχία κινήσεων με τον αντίπαλό σου, με τρόπο που να υπηρετεί το διακηρυγμένο σχέδιο της κυβέρνησής σου για παραμονή στο ευρώ;’. Φοβούμαι ότι δεν είχες. Γιατί; Διότι, έπασχες από στρατηγική αμφιθυμία (strategic ambivalence). Ως μελετητής των στρατηγικών παιγνίων όφειλες να ξέρεις τη σημασία των σαφών προθέσεων-προτιμήσεων των παικτών. Οι προθέσεις-προτιμήσεις σου όμως ήταν αμφίθυμες. Το ομολόγησες στην τηλεδιάσκεψη: «Δεν είχαμε λαϊκή εντολή για έξοδο από το ευρώ. […]. Ο ελληνικός λαός μας είχε εξουσιοδοτήσει να διαπραγματευτούμε ενεργητικά μέχρι το σημείο που, αν δεν είχαμε μια βιώσιμη συμφωνία, να σκεφτούμε την έξοδο από το ευρώ». Βλέπεις την αμφιθυμία; ‘Δεν έχω μεν εντολή εξόδου, αλλά μπορεί και να φύγω από το ευρώ αν κρίνω ότι χρειαστεί’. Ενώ δεν στόχευες απαραίτητα στο Grexit, δεν είχες ακλόνητη πεποίθηση ότι η παραμονή στο ευρώ αποτελεί τη βέλτιστη συνθήκη για τη χώρα (όπως ομολόγησε ο κ. Τσίπρας μετά τη συνθηκολόγησή του με τους δανειστές). Οι προτιμήσεις σου δεν ήταν ξεκάθαρες. 

Υπάρχουν δύο σοβαρά προβλήματα εδώ. Πρώτον, ουδέποτε το πρόβλημα τέθηκε με τέτοιους όρους στον ελληνικό λαό. Στο διάγγελμά του πριν το δημοψήφισμα, ο κ. Τσίπρας διακήρυξε ότι «το ΟΧΙ είναι αποφασιστικό βήμα για καλύτερη συμφωνία [εντός του ευρώ]». Ουδέποτε είπε ότι, αν η συμφωνία δεν είναι καλύτερη, θα φύγουμε από το ευρώ. Το σχέδιο Βαρουφάκη, η αποτυχία του οποίου θα οδηγούσε τη χώρα τελικά εκτός ευρώ, θα παραβίαζε τη δημοκρατική εντολή. 
Ο κοπτόμενος περί δημοκρατίας κ. Βαρουφάκης απεδείχθη ότι δεν είχε κανένα δισταγμό να σχεδιάσει τυχοδιωκτικές κινήσεις, η έκβαση των οποίων στερούνταν δημοκρατικής νομιμοποίησης. Δεύτερον, η στρατηγική αμφιθυμία μειώνει τη διαπραγματευτική ισχύ. Η διάσταση μεταξύ διαφορετικών προτιμήσεων (‘ναι στο ευρώ’, ‘έξοδος από το ευρώ αν χρειαστεί’) αποστερεί από το διαπραγματευτή την αποφασιστικότητα που απαιτείται, έτσι ώστε να προβεί σε κινήσεις που προάγουν το βέλτιστο συμφέρον του. Όταν οι προθέσεις-προτιμήσεις δεν είναι σαφείς και συνεκτικές, ο λήπτης αποφάσεων είτε γίνεται ευάλωτος στη συγκυρία των περιστάσεων (situational contingency), είτε διολισθαίνει σχετικά εύκολα από την πρώτη (βέλτιστη) στη δεύτερη (υποβέλτιστη) προτίμηση (περίπτωση Βαρουφάκη). Όταν δεν έχεις δεύτερη προτίμηση, κινητοποιείς όλες σου τις δυνάμεις για να υλοποιηθεί η πρώτη. Γι αυτό το λόγο δεν δήλωνε ο κ. Βαρουφάκης στο Euronews (25/4/2016), ότι «δεν μπορεί να υπάρξει Plan B»; 

Τα αποτελέσματα της ανερμάτιστης διαπραγμάτευσης Βαρουφάκη-Τσίπρα τα βιώνουμε καθημερινά. Μας επιβλήθηκε ένα πολύ χειρότερο πρόγραμμα από αυτό που θα μπορούσαμε να πετύχουμε. Το τραπεζικό σύστημα σχεδόν καταστράφηκε, η οικονομία επανήλθε στην ύφεση, κάθε βδομάδα χάνονται 2,8 δισ. από το ΑΕΠ εξαιτίας των κεφαλαιακών ελέγχων, το bail-in δεν μπορεί να αποκλειστεί. Ο ελλαδικός ανορθολογισμός, όμως, για μια ακόμη φορά θριαμβεύει. Αντί οι πρωταγωνιστές του διαπραγματευτικού φιάσκου να αποχωρήσουν ντροπιασμένοι από την πολιτική σκηνή, κορδώνονται, συνεντευξιάζονται, διαπληκτίζονται, αυτοεπαινούνται. Για μια ακόμα φορά, επιδεινώσαμε τα συλλογικά προβλήματά μας, εξαιτίας ακατάλληλων ανθρώπων στους οποίους εμπιστευθήκαμε τις τύχες της χώρας. Το δράμα δεν έχει τελειώσει.