Πιάσαμε πάτο

Η χώρα μας βρίσκεται σε τέλμα. Σε όποιον τομέα του δημόσιου βίου κι αν κοιτάξει κανείς δύσκολα θα δει εξελίξεις που να του δίνουν ελπίδες. Τα αλλεπάλληλα σκάνδαλα που συγκλονίζουν το δημόσιο βίο δείχνουν ότι κάτι πολύ σάπιο υπάρχει στην Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία. Τριάντα τέσσερα χρόνια μετά τη Μεταπολίτευση η χώρα δίνει συχνά την εντύπωση ότι τα προβλήματά της δεν είναι τα συνήθη προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ανεπτυγμένοι εταίροι μας στην ΕΕ, αλλά τα προβλήματα μιας πρώην κομμουνιστικής ή τριτοκοσμικής χώρας, η οποία πασχίζει να βρει τον πολιτικό και οικονομικό βηματισμό της.

Εμβληματικό γνώρισμα της κρίσης που περνάμε είναι ότι, ακόμη και σήμερα, το μέγα ζητούμενο στο δημόσιο βίο είναι η χρηστή διοίκηση, η εντιμότητα, η διαφάνεια. Καμία σχεδόν ανεπτυγμένη χώρα της ΕΕ δεν συζητά θέματα που για μας είναι, δυστυχώς, καυτά προβλήματα: η πελατειακή χρησιμοποίηση του κράτους από τους πολιτικούς, η κομματικοποίηση της δημόσιας διοίκησης, η εκτεταμένη διαφθορά, η έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς, η παράλυση κρίσιμων δημόσιων θεσμών, η γενικευμένη ανομία.

Ο πήχης έχει πέσει τόσο χαμηλά που αντί ο χαρακτηρισμός «έντιμος» να είναι αυτονόητος για όσους ασχολούνται με τα κοινά, σε μας αποτελεί τίτλο τιμής, τον οποίο όλο και πιο σπάνια αποδίδουμε. Το πολιτικό σύστημα όχι μόνο αδυνατεί να αντιμετωπίσει την κρίση, αλλά είναι δομικό μέρος της. Τα δύο κόμματα εξουσίας ενδιαφέρονται μόνο για την κατάληψη της εξουσίας, σε έναν άνευ αρχών αγώνα μεταξύ τους για το ποιο θα αποκτήσει τακτικό πλεονέκτημα έναντι του άλλου. Στον αγώνα για την εξουσία χρησιμοποιούν όλα τα διαθέσιμα μέσα, ακόμα κι όταν αυτά δοκιμάζουν τους θεσμούς, υπονομεύουν συλλογικές αξίες και παραβαίνουν το νόμο. Η πολιτική μας ζωή δεν έχει σημείο αναφοράς τα ζωτικά προβλήματα της κοινωνίας αλλά το επικοινωνιακό παιχνίδι μέσω του οποίου επιδιώκεται η χειραγώγηση της κοινής γνώμης και η απόκτηση της εξουσίας.

Το πολιτικό σύστημα μετεξελίχθηκε σε ένα αυτιστικό σύστημα, του οποίου η κύρια μέριμνα είναι η αναπαραγωγή του. Εμβληματικό στοιχείο του πολιτικού αυτισμού είναι η οικογενειοκρατία και η παρεοκρατία. Σε ποια άλλη χώρα της προηγμένης Ευρώπης οι επικεφαλής των δύο κομμάτων εξουσίας είναι γόνοι πολιτικών δυναστειών; Σε ποια άλλη χώρα κυριαρχεί το «κολλητιλίκι» στη δημόσια ζωή, η ιδιοκτησιακή αντίληψη για τους δημόσιους θεσμούς, η φυλαρχική αντίληψη της πολιτικής;

Η χρεοκοπία της πολιτικής είναι ίσως η χειρότερη συμφορά που μας έχει βρει σε καιρό ειρήνης. Και σε άλλες προηγμένες χώρες η πολιτική έχει απαξιωθεί, αλλά τουλάχιστον εκεί υπάρχει μια σχετικά ανεξάρτητη και αποτελεσματική κρατική γραφειοκρατία, καθώς και μια ανεπτυγμένη κοινωνία πολιτών, οι οποίες λειτουργούν ως αντίβαρο στην εξουσία των πολιτικών. Υπάρχει επίσης μια αναπτυγμένη οικονομική βάση η οποία συνήθως απορροφά τους πολιτικούς κραδασμούς. Μπορεί οι πολίτες να είναι κυνικοί απέναντι στους πολιτικούς, αλλά δεν έχουν χάσει την εμπιστοσύνη τους στη δύναμη της πολιτικής να αλλάξει τα πράγματα. Για κάθε Μπους υπάρχει ένας Ομπαμα, για κάθε Αθνάρ ένας Θαπατέρο. Η ελπίδα δεν έχει χαθεί.

Εμείς, αντιθέτως, δεν ελπίζουμε. Βιώνουμε ένα αίσθημα αδιεξόδου. Νοιώθουμε εγκλωβισμένοι σε ένα φαύλο κύκλο ο οποίος μας περιλαμβάνει. Έχουμε αυτό το συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα επειδή ιστορικά έχουμε διαμορφώσει αυτή τη συγκεκριμένη συμπεριφορά. Οι πολιτικοί είναι κατ’ εικόνα και ομοίωσή μας. Για κάθε πολιτικό που λαδώνεται υπάρχει ένας εφοριακός που τα παίρνει, ένας βιομήχανος που δωροδοκεί, ένας γιατρός που ζητά φακελάκι, ένας πολίτης που χτίζει παράνομα ή καταπατά δημόσια γη. Η δημοκρατία είναι ένα «τραγικό» πολίτευμα παρατηρεί ο Κορνήλιος Καστοριάδης επειδή αυτο-αναφέρεται: εμείς είμαστε υπεύθυνοι για τις επιλογές μας και τις συνέπειές τους· δεν μπορούμε να μεμφθούμε κάποιον τρίτο.

Από τα αδιέξοδα βγαίνουμε όταν κάποιοι εμπνευσμένοι ηγέτες, με πάθος και όραμα, καταφέρνουν να εκλεγούν στα ανώτερα πολιτικά αξιώματα και δείξουν ότι υπάρχει κι άλλος δρόμος. Για τον Μαξ Βέμπερ, το «πάθος», από κοινού με την «κρίση» και την «υπευθυνότητα», είναι τα χαρακτηριστικά του πολιτικού ηγέτη. Το πάθος για ένα ευρύτερο όραμα κινητοποιεί και συσπειρώνει. Κυρίως όμως καθιστά τον ηγέτη ριψοκίνδυνο – παίρνει ρίσκα, δεν ακολουθεί την πεπατημένη· δεν σταδιοδρομεί απλώς, υπηρετεί αξίες· δεν διαχειρίζεται μόνο, διαμορφώνει. Αν υπάρχουν τέτοιοι ηγέτες σήμερα, είτε δεν είναι ορατοί, είτε είναι περιθωριοποιημένοι, είτε είναι εκτός πολιτικής. Οι περισσότεροι πολιτικοί ηγέτες μας δεν πιστεύουν πραγματικά σε τίποτα, απλώς διαχειρίζονται τις ναρκισσιστικές φιλοδοξίες τους. Το δράμα είναι ότι η χώρα δεν μπορεί να γεννήσει έναν Ομπάμα επειδή έχει πάψει να ελπίζει - απλώς πασχίζει να επιβιώνει.