Η τέχνη της θεσμικής ανικανότητας

Ανικανότητα είναι η αδυναμία να παράγεις αποτελέσματα που να ανταποκρίνονται στις προθέσεις σου. Θεσμική ανικανότητα είναι η αδυναμία ενός θεσμού να διεκπεραιώνει με επιτυχία βασικές πτυχές της αποστολής του. Αν λ.χ. η εγκληματικότητα ανεβαίνει, αν δραπετεύουν οι κρατούμενοι, ή αν οι αστυνομικοί δεν γνωρίζουν πώς και πότε να χρησιμοποιούν τα όπλα τους, τότε η Αστυνομία ως συγκροτημένος θεσμός μάλλον πάσχει από ανικανότητα: δεν εκπληρώνει με επάρκεια το ρόλο της.

Η θεσμική ανικανότητα προκύπτει με τόσο επιδέξιο τρόπο όσο και η ικανότητα: συλλογικές δραστηριότητες αποτελούμενες από αναποτελεσματικές ρουτίνες, χαμηλής ποιότητας διοίκηση, ανεπαρκείς υποδομές, και μια κουλτούρα αδιαφορίας, δημιουργούν αποτελέσματα τα οποία υπολείπονται των επιθυμητών. Προκειμένου να διαιωνίζεται, η θεσμική ανικανότητα δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτή, γι αυτό και στηρίζεται σε συμπεριφορές απόκρυψης: οι θεσμικά ανίκανοι προσποιούνται ότι κάνουν κάτι, αλλά δεν το κάνουν• έχουν, υποτίθεται, τα απαραίτητα συστήματα, αλλά δεν τα χρησιμοποιούν• ψηφίζουν νόμους, αλλά δεν τους εφαρμόζουν. Η θεσμική ανικανότητα καμουφλάρεται με επιδέξιο τρόπο• χρειάζεται τέχνη για την αναπαραγωγή της.

Τα παραδείγματα αφθονούν. Κατά δική του ομολογία, ο ειδικός φρουρός που, τελείως απροσδόκητα, πυροβόλησε και σκότωσε (έστω δι εξοστρακισμού) τον Αλέξανδρο Γρηγορόπουλο, δεν είχε ποτέ επανεκπαιδευθεί στη χρήση όπλων στα εννιά χρόνια που εργαζόταν στην Αστυνομία. «Η εκπαίδευσή μας, όντως, είναι προβληματική», ομολογεί ο πρόεδρος των ειδικών φρουρών κ. Βασίλης Ντούμας («Νέα», 15.12.2008).

Ο νόμος του 2003 επέβαλλε την ψυχιατρική εξέταση όλων των αστυνομικών προκειμένου να διαπιστωθεί η ικανότητά τους να οπλοφορούν. Ο νόμος αυτός δεν εφαρμόστηκε ποτέ, τη στιγμή μάλιστα που σχετικές έρευνες δείχνουν ότι το επίπεδο ψυχικής υγείας των αστυνομικών, πιθανότατα λόγω συνθηκών εργασίας, είναι χαμηλότερο από αυτό του γενικού πληθυσμού.

Ο αστυνομικός που πυροβόλησε υπάλληλο ασφαλείας της πρεσβείας των ΗΠΑ ήταν γνωστό στους συναδέλφους του ότι ήταν ψυχικά άρρωστος (έπασχε από «ψυχωσική συνδρομή σχιζοφρενικού τύπου», αποφάνθηκαν οι ψυχίατροι της ΕΛΑΣ μετά το συμβάν). Ενημερώθηκε μάλιστα τρεις φορές από την πρεσβεία, σε ανύποπτο χρόνο, ο διοικητής του Αστυνομικού Τμήματος Αμπελοκήπων (!), ο οποίος ωστόσο δεν ενημέρωσε τους προϊσταμένους του, απέσυρε προσωρινά τον αστυνομικό από τις βάρδιες έξω από την κατοικία του Αμερικανού πρέσβη, και τον επανέφερε αργότερα!

Μετά την πρώτη εναέρια απόδραση Παλαιοκώστα ελήφθησαν κάποια μέτρα στις φυλακές, αλλά δεν έγινε το σημαντικότερο: δεν εκπονήθηκε ένα επιχειρησιακό σχέδιο εμπλοκής των φρουρών σε περιπτώσεις από αέρος αποδράσεων φυλακισμένων. Στο δύσκολο ερώτημα «Τώρα, τι κάνουμε; Πως ματαιώνουμε την απόδραση;», οι αρμόδιοι δεν έχουν απάντηση.

Προσέξτε το μοτίβο: οι διαδικασίες που θεσπίζονται (όταν θεσπίζονται) είναι κυρίως εικονικές – υφίστανται επειδή «πρέπει» να υφίστανται, δίνουν την εντύπωση του οργανωμένου κράτους, επιτελούν κυρίως «νομιμοποιητική» έναντι της κοινής γνώμης λειτουργία. Στην πράξη όμως είναι απαρχαιωμένες ή δεν χρησιμοποιούνται, ή, απλώς, δεν υπάρχουν. Το χειρότερο: οι αρμόδιοι προσποιούνται ότι οι θεσμοί λειτουργούν! Οι εξωτερικοί φρουροί φυλακών οπλοφορούν, αλλά δεν ξέρουν πώς να αντιδράσουν όταν φυλακισμένοι δραπετεύουν με ελικόπτερα! Το υπουργείο Δημόσιας Τάξης ως «σύγχρονο» που θέλει να εμφανίζεται, καθιερώνει την ψυχιατρική εξέταση των αστυνομικών, αλλά δεν ενδιαφέρεται να την εφαρμόσει – αρκεί που υπάρχει ο νόμος! Η διευθυντική ιεραρχία είναι εικονική: υπάρχει η «εικόνα» του προϊσταμένου αλλά είναι μόνο βιτρίνα, δεν ανταποκρίνεται σε διακριτά διευθυντικές λειτουργίες και ευθύνες.

Τα πράγματα στις δημόσιες υπηρεσίες ασφαλείας είναι τραγικότερα απ’ ότι φαίνονται, επειδή αφενός μεν παρέχουν ένα βασικό αγαθό σε ένα σύγχρονο κράτος (την ασφάλεια των πολιτών), αφετέρου δε διότι η θεσμική ανικανότητά τους πολλαπλασιάζεται από τον καρκίνο της δημόσιας ζωής, τον διαβρωτικό κομματισμό, και μια εσχάτως διευρυνόμενη απονομιμοποίηση, η οποία παράγει χαμηλή επαγγελματική αυτο-εκτίμηση, νευρικότητα και σύγχυση.

Στην Ελλάδα, μετά το 1974, έχει εμπεδωθεί μια πρωτοφανής παρανόηση (δεν είναι η μόνη): η δημοκρατικά ελέγξιμη βία του κράτους δικαίου (ακόμα κι όταν χρησιμοποιείται εσφαλμένα) εξισώνεται με τη θεσμικά ανέλεγκτη βία των τραμπούκων και κακοποιών. Το αποτέλεσμα; Σε ότι αφορά στην οπλοχρησία, οι διωκτικές αρχές είναι αμήχανες: αποφεύγουν να χρησιμοποιούν τα όπλα τους, ακόμα κι όταν αυτό επιβάλλεται, όπως λ.χ. στην απόδραση επικίνδυνων φυλακισμένων. Αυτή η αμηχανία έχει επενδυθεί με ένα ψευδοπασιφιστικό ιδεολόγημα, σύμφωνα με το οποίο ο φρουρός μιας φυλακής δεν πρέπει να πυροβολήσει τον δραπέτη Παλαιοκώστα, γιατί η «ανθρώπινη ζωή είναι ιερή».

Η σύγχυση είναι πλήρης. Ναι, πράγματι, για τον Αρχιεπίσκοπο η ζωή του Παλαιοκώστα είναι (και πρέπει να είναι) ιερή. Για τις διωκτικές αρχές, όμως, οι προτεραιότητες είναι διαφορετικές: προέχει η προστασία της έννομης δημόσιας τάξης, έστω κι αν αυτή, σε πολύ ακραίες περιπτώσεις, μπορεί να συνεπάγεται τραυματισμό και, δυνητικά, αφαίρεση ζωής. Το κράτος δικαίου δεν εξαλείφει τη βία, αλλά την εκλογικεύει, της θέτει κανόνες, οι φορείς της λογοδοτούν.

Στις ώριμες δημοκρατίες, με ένα ανεπτυγμένο κράτος δικαίου και ευυπόληπτες υπηρεσίες ασφαλείας, τα παραπάνω είναι αυτονόητα. Σε μας δεν είναι. Στην Ελλάδα έχουμε πρόσοψη κράτους, αλλά όχι κράτος. Πολλοί κρατικοί θεσμοί λειτουργούν με τέτοιο τρόπο που ξοδεύουν ενέργεια όχι για να διαχειρίζονται τα συλλογικά προβλήματα αλλά για να αποκρύπτουν τη χρόνια ανικανότητά τους. Το ενδιαφέρον ερώτημα δεν είναι γιατί δραπετεύουν οι φυλακισμένοι στην Ελλάδα, αλλά γιατί αυτό δεν συμβαίνει συχνότερα.