Τρόικα και πάλι τρόικα – Απάντηση στους επικριτές μου

Μερικές σκέψεις με αφορμή τα σχόλια που αναρτήθηκαν στο άρθρο μου «Τρόικα και πάλι τρόικα.

Κάθε πρόγραμμα αλλαγής εμπεριέχει αντιφάσεις (όπως σωστά επισημαίνει ο Petronius). Διακεκριμένοι κοινωνικοί επιστήμονες έχουν αναφερθεί σε αυτές  - βλέπε, για παράδειγμα, την έννοια της «διπλής δέσμευσης» (“double bind”) του Gregory Bateson. Όσοι μου κάνουν την τιμή να με διαβάζουν θα έχουν δει τις επανειλημμένες αναφορές μου σε παράδοξα: σε φαύλους κύκλους, στο πρόβλημα της αυτο-αναφοράς, στη διπλή δέσμευση, στο boot strapping problem. Η πολιτική αναγέννηση του τόπου μας είναι μια βαθιά παράδοξη διαδικασία, αφού ο φορέας και το αντικείμενο της αλλαγή συμπίπτουν. Είμαστε σαν τον βαρόνο Μινχάουζεν, που καλείται να πιαστεί από τα μαλλιά του για να σωθεί!

Σε πρόσφατη ακαδημαϊκή μου εργασία έχω ασχοληθεί με το πρόβλημα αυτό (βλ. Enacting reforms: An enactivist theory, στο συλλογικό τόμο Kalyvas, Pagoulatos & Tsoukas (eds.), From Stagnation to Forced Adjustment: Reforms in Greece, 1974-2010, Columbia University Press, 2012 (in press)). Ο εντοπισμός των παραδόξων της αλλαγής δεν ακυρώνουν το εγχείρημα της αλλαγής, αλλά φωτίζουν τις δυσκολίες του (βλ. και το συναφές άρθρο στου Στ. Μηχιώτη, «Οι βαθύτεροι παράγοντες αποτυχίας μιας μεταρρύθμισης», Οκτώβριος 2011, σε αυτό το ιστολόγιο). Ακριβώς επειδή η αλλαγή είναι τρομερά δύσκολο να παραχθεί ενδογενώς σε ένα φαύλο πολιτικό σύστημα, η έξωθεν πίεση είναι, υπό όρους, χρήσιμη στην υποβοήθηση των αλλαγών. Οι «εξωτερικοί περιορισμοί» τροφοδοτούν ένα σύστημα με «ενέργεια», η οποία, κατάλληλα χρησιμοποιούμενη από τους εσωτερικούς παίκτες, μπορεί να ωθήσει στην αναδιοργάνωση του συστήματος. Το θέμα αυτό το έχω αναλύσει στη μελέτη μου για τις αλλαγές στη ΔΕΗ την περίοδο 2000-2004 (βλ. Tsoukas & Papoulias, Third-order change, Long Range Planning, 38:79-95, 2005). Η συμμετοχή μιας χώρας σε υπερεθνικούς οργανισμούς (συνήθως για ευρύτερους γεωπολιτικούς λόγους) δημιουργεί ένα πλαίσιο το οποίο δεσμεύει τις κυβερνήσεις σε αλλαγές που, υπό διαφορετικές συνθήκες, δεν θα υιοθετούσαν αυτοβούλως.

Ένα παράδειγμα. Αν ήμουν Τούρκος πολίτης θα ήμουν ένθερμος υποστηρικτής της χώρας μου στην ΕΕ, στο μέτρο που αυτή θα ωθούσε στον δυνητικό μετασχηματισμό της ανελεύθερης θεσμικής κουλτούρας της χώρας μου σε μια κουλτούρα «κανονικής» φιλελεύθερης δημοκρατίας. Θυμίζω τις αλλαγές που έχουν επέλθει στην Τουρκία τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα στην αλλαγή του ποινικού κώδικα, τη μεγαλύτερη (αν και ανεπαρκή…) προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και την ενίσχυση του πολιτικού έναντι του στρατιωτικού στοιχείου. Αυτές οι αλλαγές δεν «επιβάλλονται» τόσο απ’ έξω, όσο οι έξωθεν «εξωτερικοί περιορισμοί» χρησιμοποιούνται από την μεταρρυθμιστική εσωτερική ελίτ για την προώθησή τους. Αν δεν υπάρχουν μεταρρυθμιστές στο εσωτερικό της χώρας, οι «εξωτερικοί περιορισμοί» δεν επαρκούν. 

Κάπως έτσι βλέπω και τη διαδικασία αλλαγής στο εσωτερικό της χώρας μας. Το φαύλο πολιτικό σύστημα αδυνατεί να παράξει εκ των ένδον τις μεταρρυθμίσεις που έχει ανάγκη η Ελλάδα. Οι «εξωτερικοί περιορισμοί» που θέτει η τρόικα, παρέχουν ένα στιβαρό λογοπλαίσιο στους όποιους εσωτερικούς μεταρρυθμιστές (εξ επιλογής ή εξ ανάγκης) και την απαραίτητη πειθαρχία, προκειμένου η χώρα να αποκτήσει λειτουργικούς θεσμούς σύγχρονης χώρας. Ένα παράδειγμα: είναι η τρόικα (δυστυχώς…) που επιμένει να αποκτήσει η χώρα ένα σοβαρό φοροεισπρακτικό μηχανισμό και μια ευρεία φορολογική βάση, αφού, χωρίς αυτά, τα δημόσια έσοδα καταρρέουν. Η φαύλη πολιτική ελίτ, με ελάχιστες εξαιρέσεις, κλείνει παραδοσιακά το μάτι στους φοροφυγάδες, προβαίνει σε ποικίλες διευθετήσεις («περαιώσεις», κλπ) με τις οποίες τιμωρούνται οι νομοταγείς και επιβραβεύονται οι παρανομούντες. Το ίδιο ισχύει και για την εκτεταμένη διαφθορά που θυμίζει τριτοκοσμική χώρα.

Μήπως η επιδίωξη της «επιτήρησης» κατατάσσει ανθρώπους όπως εγώ στους υποστηρικτές του «ντροπαλού ολοκληρωτισμού», όπως διατείνεται ο κ. Τ. Αναστασόπουλος; Δεν νομίζω. Αναγνωρίζω, βεβαίως, ότι αυτή μου η στάση προκρίνει λύσεις που δεν συνάδουν με την παραδοσιακή έννοια της εθνικής κυριαρχίας ή έχουν ακόμη κι ένα στοιχείο σκληρού βολονταρισμού (που μερικοί θα αποκαλούσαν «αυταρχισμό»). Αποδέχομαι τις κατηγορίες αυτές, στο μέτρο που δεν είμαι ιδεοληπτικός, αλλά αντλώ τη θεωρητική σκευή μου, μεταξύ άλλων, από τον πραγματισμό του Θουκυδίδη και του Μακιαβέλι. Δείτε τον σκληρό βολονταρισμό του Ιωάννη Καποδίστρια ή του Ελευθερίου Βενιζέλου όταν κλήθηκαν να κυβερνήσουν τη χώρα υπό χαοτικές συνθήκες. Η διακυβέρνηση της χώρας δεν είναι ακαδημαϊκό σεμινάριο αναζήτησης της «αλήθειας», αλλά σκληρές επιλογές υπέρ του συλλογικού συμφέροντος, σε διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες. Γι αυτό η «φρόνηση», όχι η ιδεοληπτική προσήλωση σε δόγματα, είναι το σημαντικότερο προσόν του καλού κυβερνήτη.

Η Ελλάδα δεν τελεί υπό «κατοχή». Η «επιτήρηση» την οποία υφίστανται είναι αποτέλεσμα της άφρονος πολιτικής της τις τελευταίες δεκαετίες. Χάνουμε βαθμούς ελευθερίας ως αυτοκυβερνώμενη οντότητα, στην έκταση που κακοδιαχειριστήκαμε τα δημόσια οικονομικά μας (εξαιτίας της πολιτικής παθογένειας του κομματικού-πελατειακού κράτους) και προσφύγαμε στη διεθνή οικονομική βοήθεια. Η πιεστική οικονομική ανάγκη απομειώνει, βεβαίως, τις κυρίαρχες πολιτικές επιλογές μας. Αυτό είναι το κόστος της αφροσύνης. Όλα πληρώνονται, δεν υπάρχει δωρεάν γεύμα. Στο μέτρο που θα συμμαζέψουμε το σπίτι μας (δηλαδή: θα υιοθετήσουμε όλες εκείνες τις μεταρρυθμίσεις που θα προάγουν την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, θα περιορίζουν τη φαυλότητα του πολιτικού συστήματος, και θα ενδυναμώνουν την αναθέσμιση της χώρας), θα ανακτούμε τους βαθμούς ελευθερίας που χάσαμε και θα καταστούμε πλήρως αυτοκυβερνώμενη οντότητα ξανά.

Όποιος βλέπει ιδεοληπτικά την έννοια της «ανοιχτής κοινωνίας», θεωρεί απαράδεκτη την «επιτήρηση» της τρόικας. Όποιος τη βλέπει χωρίς ιδεοληπτικές παρωπίδες, αναγνωρίζει την επιτήρηση ως ένα αναγκαίο κακό, αφού σηματοδοτεί ταυτόχρονα και την κολοσσιαία αποτυχία τη χώρας ως αυτοκυβερνώμενη πολιτική οντότητα, και τη δυνητική μεταρρύθμισή της σε μια κανονική, σύγχρονη χώρα. Στον πραγματικό κόσμο, αναγκαζόμαστε πολλές φορές να επιλέξουμε μεταξύ εναλλακτικών που δεν επιθυμούμε. Αυτό είναι το τίμημα που καταβάλλουμε μετέχοντας σε έναν δύστροπο κόσμο που δεν είναι καθρέφτης των επιθυμιών μας. Οι σοφοί κυβερνήτες το γνωρίζουν. Οι άφρονες το παραβλέπουν.