«Να σας κρατήσουμε δεν ωφελεί, να σας καταστρέψουμε δεν χάνουμε»

Από τότε που ο Πρωθυπουργός κ. Σαμαράς αποφάσισε σουλτανικά να κλείσει την ΕΡΤ, το ακούω πιο έντονα: ο μόνος τρόπος να γίνουν βαθιές αλλαγές στο Δημόσιο είναι να κλείσουν οργανισμοί, να εξυγιανθούν, και να ξανανοίξουν.

Πρόκειται για μια αφελή προσέγγιση, ορμώμενη περισσότερο από κατανοητή αγανάκτηση παρά από στοχαστική ανάλυση. Στον πυρήνα της κυριαρχεί η φαντασίωση της μαγικής μεταμόρφωσης: το νέο θα γεννηθεί από τη στιγμιαία καταστροφή του παλαιού. Θα εξαφανιστεί ταχυδακτυλουργικά το ιστορικό παρελθόν για να χτιστεί το καινούριο μέλλον! Η φαντασίωση αυτή διαπερνάται από την αντίληψη της κοινωνικής μηχανικής.

Η κοινωνική μηχανική, αρχετυπικά αποτυπωμένη στο κομμουνιστικό πρόταγμα, αντιλαμβάνεται την κοινωνία ως μια εύπλαστη ύλη την οποία μπορεί να διαμορφώσει κατά το δοκούν ο κοινωνικός μηχανικός. Οι Κόκκινοι Χμερ της Καμπότζης (1974-1979) λ.χ. ήθελαν να απαλλαγεί πλήρως και για πάντα ο πληθυσμός από την «καπιταλιστική μόλυνση», γι αυτό κατάργησαν το νόμισμα, μετακίνησαν βιαίως πληθυσμούς, σκότωσαν εκατομμύρια, αλλοίωσαν τη γλώσσα. Η ολοκληρωτική νοοτροπία τους αποτυπώθηκε στο διαβόητο σύνθημα για τους κατοίκους των πόλεων (τους πλέον επιρρεπείς στις «καπιταλιστικές» συνήθειες): «Να σας κρατήσουμε δεν ωφελεί, να σας καταστρέψουμε δεν χάνουμε».

Αν κάτι μάθαμε στον εικοστό αιώνα είναι ότι οι κοινωνίες είναι σύνθετα συστήματα, με ιστορία, άρρητες και συχνά αντικρουόμενες αξίες, χτισμένες από το «στραβόξυλο της ανθρώπινης φύσης». Ο κοινωνικός μηχανικός όχι μόνο δεν διαθέτει πλήρη γνώση για να επιφέρει ριζική αλλαγή, αλλά είναι μέρος της κοινωνίας που θέλει να αλλάξει, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη δική του συγκρότηση και συμπεριφορά. Η αντίληψη της κοινωνικής μηχανικής οδηγεί σε απερίγραπτη πολιτική αλαζονεία, η οποία στην ακραία της μορφή (όπως ο κομμουνιστικός ολοκληρωτισμός),μεταλλάσσεται σε αυτό που ο Χάγιεκ ονόμασε «θανατηφόρα έπαρση», ενώ στις ήπιες εκδοχές της (δηλαδή σε συνθήκες δημοκρατίας) επιφέρει την αποσάρθρωση θεσμών και εξαθλιώνει, ή τουλάχιστον αναστατώνει, τη ζωή των ανθρώπων.

Αλλάζοντας επίπεδο ανάλυσης, όσοι πιστεύουν ότι μόνο με το κλείσιμό του αλλάζει ριζικά ένας οργανισμός, υποπίπτουν, τηρουμένων των αναλογιών, στο σφάλμα των Κόκκινων Χμερ: πιστεύουν αλαζονικά ότι κατέχουν την τέλεια γνώση που θα οδηγήσει στο «νέο» οργανισμό, γεγονός που τους κάνει όλο και περισσότερο αυταρχικούς• παραβλέπουν τη νοο-τροπία που έχει ιστορικά εμπεδωθεί στον οργανισμό, την οποία νομίζουν ότι μπορούν να διαγράψουν στιγμιαία• και, βεβαίως, θεωρούν τον εαυτό τους «αμόλυντο» από τις πρακτικές που θέλουν να καταργήσουν. Συνήθως τίποτε από αυτά δεν ισχύει.

Όταν ο Πρωθυπουργός σατραπικά ανακοινώνει το κλείσιμο ενός δημόσιου οργανισμού, δείχνει ότι περιφρονεί το έργο του και, συλλήβδην, τους ανθρώπους που το παράγουν (άρα τους αποξενώνει), ενώ δεν σέβεται τους χρήστες των υπηρεσιών του. «Να σας κρατήσουμε δεν ωφελεί, να σας καταστρέψουμε δεν χάνουμε».

Η γνωστή φαυλότητα που ιστορικά διέπει τη λειτουργία αρκετών δημόσιων οργανισμών συγκροτεί ένα πλέγμα αξιών - μια νοο-τροπία - η οποία δεν θα εξαλειφθεί επειδή διατάσσεται το κλείσιμο του οργανισμού. Αντιθέτως, η αλλαγή προϋποθέτει ενεργό εμπλοκή του μεταρρυθμιστή με την κυρίαρχη νοοτροπία, όχι για να συμβιβαστεί μαζί της αλλά, κυρίως, για να σηματοδοτήσει με τη δική του, αυτο-δεσμευτικά νεωτερική, συμπεριφορά ότι μια άλλη νοο-τροπία είναι δυνατή.

Για να έχει πειστικότητα το εγχείρημα του μεταρρυθμιστή δεν πρέπει να τον βαρύνουν αυτά που καταγγέλλει. Αν έχει διορίσει σωρηδόν ψηφοφόρους του στο Δημόσιο, αν έχει τοποθετήσει συντοπίτες, κομματανθρώπους ή «κολλητούς» επικεφαλής δημοσίων οργανισμών, κι αν προωθεί σε κάθε ευκαιρία ανυπόληπτα ανδρείκελα σε θέσεις ευθύνης, τότε είναι οργανικό μέρος (το πιο σημαντικό μάλιστα, ex officio) του «συστήματος» που καταγγέλλει. Μια κυβέρνηση που διορίζει τον Παπουτσή εκπρόσωπο της χώρας στη Διεθνή Τράπεζα θα δυσκολευθεί να πεισθεί ότι πιστεύει στην «αξιοκρατία» και την αμερόληπτη «αξιολόγηση» των δημοσίων υπαλλήλων.

Όταν ο Πρωθυπουργός ισχυρίζεται ότι η ΕΡΤ έπρεπε να κλείσει διότι «ποτέ καμία διοίκηση δεν κατάφερε να αλλάξει τίποτε» (συνέντευξη Σαμαρά στο «Βήμα», 23/6/13), είναι σημαντικό να καταδειχθεί η υποκρισία του. Μα αφού οι διοικήσεις που διόριζε αυτός και το κόμμα του (όπως και το συγκυβερνών παλιότερα) τοποθετούνταν ακριβώς για να μην αλλάξει τίποτα! Η αλλαγή δεν είναι εφικτή όταν ο φορέας της αναπαράγει την παθογένεια του συστήματος που καλείται να αλλάξει.

Κι όταν ο Πρωθυπουργός κλείνει έναν οργανισμό γιατί δεν κατάφερε να συντονίσει την κυβέρνησή του, έτσι ώστε να βρεθούν εγκαίρως οι 2000 πλεονάζοντες στο Δημόσιο (βλ. συνέντευξη Σαμαρά, ο.π.), μιλά περισσότερο σαν σχολιαστής και λιγότερο ως κυβερνήτης. Γιατί να πληρώσουν την απουσία ορθολογικού σχεδίου και ισχυρής βούλησης όλα αδιακρίτως τα μέλη του οργανισμού; Γιατί αυτοί κι όχι άλλοι;

Το μήνυμα που παίρνει ένας εργαζόμενος του Δημοσίου σήμερα είναι ότι η θέση εργασίας του είναι περισσότερο προϊόν πολιτικής λοταρίας και λιγότερο αποτέλεσμα ορθολογικού σχεδιασμού. Πώς θα πειστεί αύριο ότι απολύεται κατόπιν «αξιολόγησης»; Όσο «πολιτικά» απολύθηκε, άλλο τόσο «πολιτικά» μπορεί να ξαναπροσληφθεί. Βλέπετε πώς διαιωνίζεται η παλαιά νοοτροπία (η κομματοκρατία) που υποτίθεται ότι πρέπει να αλλάξει; Βλέπετε γιατί η «αποφασιστικότητα» του Σαμαρά είναι κίβδηλη; Αντιλαμβάνεστε γιατί η χώρα βουλιάζει αλλά δεν αλλάζει;