Ιδεοληπτικός πατερναλισμός

Μπορεί η σθεναρή στάση του Υπουργού Οικονομικών κ. Βαρουφάκη έναντι των δανειστών να αναπτέρωσε το ηθικό των Ελλήνων, αλλά οι προγραμματικές δηλώσεις άλλων υπουργών μάλλον μελαγχολούν τους σκεπτόμενους πολίτες. Δείτε, για παράδειγμα, τον ιδεοληπτικό λόγο του νέου Υπουργού Παιδείας, Πολιτισμού (ΥΠΠΘ) και Θρησκευμάτων κ. Μπαλτά στη Βουλή, ιδιαίτερα την αναφορά του στην κατάργηση των εξετάσεων στα Πρότυπα-Πειραματικά Σχολεία (ΠΠΣ).

Γιατί έπρεπε να καταργηθούν οι εξετάσεις στα ΠΠΣ; Διότι, είπε ο ΥΠΠΘ, οι εξετάσεις αυτές είναι «παράλογες». Γιατί; Διότι συνδέονται με την επιδίωξη της «αριστείας». «Η αριστεία υπό κάποιους όρους είναι ρετσινιά», δήλωσε ο κ. Μπαλτάς. «Διότι αν γίνεις άριστος απλώς με μια διαδικασία, φέρεις το βάρος της αριστείας σου, πρέπει να αποδεικνύεις διαρκώς την αριστεία σου εσαεί, ενώ εάν αποτύχεις στον διαγωνισμό αριστείας, τότε φέρεις το στίγμα αυτής της αποτυχίας. Δεν νοείται η έννοια αριστείας και δη σε αυτές τις ηλικίες. Είναι τραγικό.

Από πού συνάγει αυτό το συμπέρασμα ο υπουργός; Από τα εικαζόμενα ψυχοφθόρα αποτελέσματα της «αριστείας». Προσέξτε τον πατερναλισμό του: λέει στους γονείς τι πρέπει να επιθυμούν, δεν προτείνει πολιτικές που θα υλοποιούν τις επιθυμίες τους για ποιοτική εκπαίδευση.

Οι Έλληνες γονείς, όμως, φαίνεται να έχουν διαφορετική γνώμη. Μέσα σε μια χρονιά, στα 68 ΠΠΣ, η ζήτηση για τις περίπου 3400 θέσεις αυξήθηκε κατά 30%! Τι εξηγεί την αυξανόμενη ζήτηση; Φυσικά, η προοπτική της ποιοτικής δημόσιας εκπαίδευσης. Τα ΠΠΣ χρησιμοποιούν καινοτόμες εκπαιδευτικές μεθόδους, απασχολούν καθηγητές αυξημένων προσόντων, αξιολογούν το έργο που παράγουν. Πολλούς γονείς δεν τους τρομάζει η «ρετσινιά» της αριστείας, ούτε μια ενδεχόμενη αποτυχία εισαγωγής των παιδιών τους. Γνωρίζουν τα ρίσκα και τα αναλαμβάνουν. Σε κάθε περίπτωση αυτό είναι δικό τους θέμα - η κρίση εναπόκειται στο γονιό, όχι στον υπουργό Παιδείας. Ο τελευταίος πρέπει να δίνει δυνατότητες στα παιδιά, όχι να στερεί, πατερναλιστικά, ποιοτικές επιλογές.

Γιατί ένας αριστερός που υπερασπίζεται τη δημόσια παιδεία να αντιτίθεται στην ύπαρξη εξετάσεων στα ΠΠΣ; Μόνο αν είναι ιδεοληπτικός, οπότε παγιδεύεται στο εξής κυκλικό σχήμα: ‘στις καπιταλιστικές κοινωνίες οι ανισότητες είναι εγγενείς. Οι ανισότητες αναπαράγονται στην εκπαίδευση, αφού οι οικονομικά ισχυρότεροι ενισχύουν την εκπαίδευση των παιδιών τους, δίνοντάς τους περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας στις εξετάσεις. Συμπέρασμα: οι ανισότητες εξαλείφονται μόνο στο μέτρο που οι εξετάσεις περιορίζονται ή εξαλείφονται’. Να το πούμε σκωπτικά: για να μην ξεχωρίζει κανείς καταργούμε τη μεζούρα!

Σε αντίθεση με τον ιδεοληπτικό, ένας ανοιχτόμυαλος αριστερός προσεγγίζει το θέμα διαφορετικά, αφού ξέρει ότι η ποιοτική δημόσια εκπαίδευση είναι η σημαντικότερη δύναμη μείωσης των ανισοτήτων στις ανεπτυγμένες κοινωνίες. Γι αυτό επιδιώκει να δοθούν ποιοτικές εκπαιδευτικές δυνατότητες στα ικανά παιδιά φτωχότερων οικογενειών. Η ποιοτική εκπαίδευση προϋποθέτει συστήματα αξιολόγησης, άρα και εξετάσεις. Η άμιλλα της εισαγωγής στα ΠΠΣ ωθεί τους μαθητές, ιδιαίτερα αυτούς των φτωχότερων στρωμάτων, να καταβάλλουν μεγαλύτερο κόπο για να εξασφαλίσουν μια θέση. Ακόμα και αν μόνο ένας στους τέσσερις το καταφέρει, όλοι είναι ωφελημένοι στο μέτρο που μόχθησαν. Οι μαθητές μαθαίνουν ότι η σκληρή εργασία, όχι η τύχη, είναι, η βέλτιστη στρατηγική επιτυχίας. Ο μόχθος διαμορφώνει χαρακτήρα.

Με άλλα λόγια, ένας ανοιχτόμυαλος αριστερός δεν καταργεί τις εξετάσεις, αλλά βελτιώνει (με δημόσιο χρήμα) τις δυνατότητες των ασθενέστερων. Δεν χαμηλώνει τον πήχη για να περνούν όλοι, αλλά γυμνάζει τους πιο αδύνατους για να έχουν τη δυνατότητα να τον περάσουν.

Οι ιδεοληπτικοί αριστεροί που τυχαίνει να είναι μέλη της πολιτικής ελίτ τα γνωρίζουν καλά αυτά, καθότι αρκετοί έχουν φοιτήσει στα καλύτερα ιδιωτικά σχολεία, στα οποία συνήθως επιλέγουν να στείλουν τα παιδιά τους. Η διαίσθησή τους τούς λέει κάτι που αρνείται ο δογματισμός τους: η ποιοτική εκπαίδευση είναι ό,τι σημαντικότερο μπορεί να δοθεί σε ένα παιδί.

Η αφρόκρεμα της δημόσιας εκπαίδευσης είναι τα ΠΠΣ. Μια κυβέρνηση που πιστεύει στην ποιοτική δημόσια εκπαίδευση πρέπει να τα αναδείξει, όχι να τα ισοπεδώσει. Να δώσει στόχους αριστείας στα παιδιά, έτσι ώστε να θέλουν να μοχθήσουν και να πετύχουν. Τους αδύνατους δεν τους βοηθάμε χαμηλώνοντας τον πήχη, αλλά ενισχύοντας τις δυνατότητές τους. Οι προοδευτικοί άνθρωποι το καταλαβαίνουν αυτό. Οι ιδεοληπτικοί υπουργοί, όχι – γι αυτό κουνάνε πατερναλιστικά το δάχτυλο στους γονιούς!

Απάθεια και απραξία: Ο χαρακτήρας των πολιτικάντηδων

Αφιερώνεται εξαιρετικά στον κ. Παυλόπουλο, η εκλογή του οποίου στην Προεδρία της φαυλοδημοκρατίας μας γέμισε χαρά και περηφάνια!

[Η ιστορία αυτού του άρθρου έχει ενδιαφέρον. Όταν το υπέβαλλα για δημοσίευση στην «Καθημερινή», στο πλαίσιο της τακτικής συνεργασίας μου με την εφημερίδα, αρνήθηκαν να το δημοσιεύσουν. Ο επιμελητής της στήλης με πήρε τηλέφωνο για να μου πει ότι «έχει παρέλθει πλέον η επικαιρότητα του θέματος». Όταν του είπα ότι, αφενός η αρθρογραφία μου δεν είναι στενά επικαιρική, αφετέρου ασχολούμαι δοκιμιακά με ένα βαθύτερο θέμα (αυτό της σχέσης συναισθημάτων, χαρακτήρα, και πολιτικών), και ότι το επεισόδιο Κασιδιάρη το χρησιμοποιώ απλώς ως case study, μου υπέδειξε ευγενικά να βρω ένα άλλο θέμα. Κατάλαβα ότι το πραγματικό πρόβλημα ήταν αλλού. Ρώτησα σε επόμενο τηλεφώνημα τον επιμελητή αν η απάλειψη του ονόματος του κ. Παυλόπουλου από το άρθρο θα καθιστούσε το άρθρο δημοσιεύσιμο, για να πάρω μια διπλωματικά θετική απάντηση. Απάλειψα, λοιπόν, το όνομα του κ. Παυλόπουλου (αναφέρθηκα μόνο στην ιδιότητά του ως υπουργού Εσωτερικών τον Δεκέμβριο 2008) και, ω του θαύματος, το άρθρο μου κατέστη επίκαιρο ξανά, οπότε και δημοσιεύθηκε! Συμπέρασμα: απαραίτητος όρος για την υλοποίηση των πολιτικών φιλοδοξιών ενός ανθρώπου του συστήματος είναι να απολαμβάνει προστασίας από τα εκλεκτά του ΜΜΕ. Με τις κατάλληλες δόσεις μιντιακής προβολής, πολιτικής οσφυοκαμψίας και καιροσκοπισμού, αλλά και με λίγη τύχη, ενδέχεται να ανέλθει ακόμα και στο ανώτατο αξίωμα της χώρας. Μια φαυλοδημοκρατία έχεις τους Προέδρους που της αξίζουν: από τον αυλοκόλακα (και δανειστή!) του Ανδρέα Παπανδρέου, στον εκ των πρωταγωνιστών της πολιτικής φαυλότητας που οδήγησαν τη χώρα στη χρεοκοπία. Το νέο ήθος που τόσο έχει ανάγκη η Ελλάδα το συμβολίζει ...ο κ. Παυλόπουλος! Αυτός είναι ο περιλάλητος ριζοσπαστισμός του κ. Τσίπρα! ]

Στην εμπνευσμένη ομιλία του στο ετήσιο Ελληνικό Συνέδριο Ηγεσίας της Εταιρίας Ανωτάτων Στελεχών Επιχειρήσεων (ΕΑΣΕ) τον περασμένο Μάιο, ο διακεκριμένος θεολόγος και ψυχοθεραπευτής π. Φιλόθεος Φάρος ανέφερε με συγκινητική ειλικρίνεια ότι ένα από τα πράγματα που τον πλήγωσαν περισσότερο στη ζωή του ήταν η αδιαφορία των γειτόνων, όταν ο πατέρας του ξυλοκοπούσε συχνά τον ίδιο και τη μητέρα του. «Κοιτούσαν πίσω από τις γρίλιες, αλλά κανείς δεν έκανε κάτι», είπε. Η απάθεια των γειτόνων έδειξε τι πραγματικά μετρούσε γι αυτούς: η μικροαστική «ησυχία» τους… 

Η συναισθηματική ανταπόκριση σε μια κατάσταση δεν είναι απλώς ένα αίσθημα. Το τι νοιώθουμε και πώς το εκφράζουμε αποκαλύπτει αξιολογικές κρίσεις για το τι είναι σημαντικό για μας. Τα συναισθήματα είναι τρόποι εμπλοκής με τον κόσμο και, ως τέτοιοι, εμπεριέχουν υπερ-ατομικές ηθικές αρχές. Η συναισθηματική ευφυΐα είναι και ηθική ευφυΐα. Αν, π.χ., νιώσω αγανάκτηση για την κακοποίηση ενός παιδιού, δεν λέω απλά «αυτό δεν μου αρέσει», αλλά, πιο έντονα, «αυτό είναι λάθος». Το «λάθος» δεν αναφέρεται σε προσωπικό γούστο, αλλά στο κοινό αίσθημα και την ηθική που το συναίσθημα αυτό εμπεριέχει. Η αγανάκτησή μου έχει γνωσιακό περιεχόμενο: εμπεριέχει αξιολογική κρίση.

Όταν, λοιπόν, ένας τραμπούκος πολιτευτής ρίχνει ένα ποτήρι νερό σε συνομιλήτριά του και ξυλοκοπεί μιαν άλλη, στη διάρκεια τηλεοπτικής εκπομπής, και ένας από τους συμμετέχοντες, ο πρώην υπουργός Εσωτερικών κ. Παυλόπουλος, μένει εντελώς απαθής, η αντίδρασή του θυμίζει τους γείτονες του π. Φιλόθεου – η απάθεια εκφράζει ηθική αδιαφορία. Το ακίνητο σώμα του, οι σταυρωμένες παλάμες του και το συγκαταβατικό μειδίαμα στη διάρκεια του επεισοδίου απο-κάλυψαν όσα επιμελώς συγκαλύπτουν η σκηνοθετημένη μιντιακή παρουσία και η ρητορική μεγαλοστομία.

Το κοινό αίσθημα αντιλήφθηκε αμέσως ότι η αταραξία του πρώην υπουργού δεν ήταν ενδεικτική μιας στωικής αντίληψης για τη ζωή, αλλά δηλωτική ηθικής αδιαφορίας από έναν προβεβλημένο πολιτικό. «Δεν σηκώθηκε για να μη γλιστρήσει στα νερά», γράφτηκε ειρωνικά στο διαδίκτυο.

Η στάση του κ. Παυλόπουλου δείχνει ότι δεν ένοιωσε να διαδραματίζεται κάτι απεχθές ενώπιόν του ή, αν το ένιωσε, το συναίσθημά του είτε απενεργοποιήθηκε από άλλα συναισθήματα (π.χ. φόβος), είτε, το πιθανότερο, εξουδετερώθηκε από τον ιδιοτελή υπολογισμό που μεταμφιέστηκε σε ψυχραιμία («άστους να εκτίθενται• θα κερδίσεις πόντους αν μείνεις αμέτοχος»). Σε κάθε περίπτωση, δεν πρόκειται μόνο για έλλειψη συναισθηματικής ευφυΐας, αλλά για κάτι βαθύτερο: έλλειψη ηθικής εγρήγορσης. Με την απάθειά του απέτυχε να συμπεριφερθεί ενάρετα, δηλαδή με βάση την αριστοτελική αρχή της μεσότητας.

Ο Αριστοτέλης αναφέρει, στα «Ηθικά Νικομάχεια», ότι είναι δυνατόν να νιώσει κανείς φόβο, θυμό, υπερηφάνεια, κλπ, υπερβολικά πολύ ή πολύ λίγο. Το ζητούμενο είναι, παρατηρεί, να τα νοιώσει στον «σωστό βαθμό». Πώς; Όχι επιλέγοντας τη διάμεσο μεταξύ δύο ακραίων εκφάνσεων ενός συναισθήματος, αλλά όταν το συναίσθημά μας ανταποκρίνεται στις περιστάσεις.

Αν λ.χ. αντιδρώντας στις επικρίσεις της συνομιλήτριάς μου σε μια εκπομπή, θυμώσω τόσο πολύ, ώστε να της πετάξω ένα αντικείμενο, αντιδρώ ανορθολογικά. Ο θυμός μου είναι υπερβολικός, δεν δικαιολογείται από την περίσταση. Η βίαιη αντίδρασή μου απο-καλύπτει κάτι για μένα. Αν, όμως, ένας συνομιλητής αρχίσει να ξυλοκοπά έναν άλλο κι εγώ θυμώσω μαζί του, ο θυμός μου είναι έλλογος, αφού αρμόζει στην περίσταση. Η αναζήτηση της μεσότητας δεν υποδηλώνει άνευρη μετριοπάθεια αλλά συναισθηματική (άρα και ηθική) ευαισθησία στις εκάστοτε περιστάσεις. Πετυχαίνουμε τη μεσότητα όταν, όπως λέει ο Αριστοτέλης, βιώνουμε τα σωστά συναισθήματα, στη σωστή περίσταση, για το σωστό λόγο, προς τον σωστό άνθρωπο, στο σωστό βαθμό.

Πώς το πετυχαίνουμε αυτό; Δεν υπάρχει συνταγή: νιώθουμε τα συναισθήματα στο σωστό βαθμό, όταν τα βιώνουμε με τον τρόπο του «φρόνιμου» ανθρώπου. Αποκτούμε τη γνώση αυτή, όχι με θεωρητική διδασκαλία, αλλά με την πρακτική άσκηση και τη συνήθεια που κομίζει η μετοχή μας στην κοινότητα. Ετσι αποκτούμε διαισθητική γνώση, η οποία μας επιτρέπει να γνωρίζουμε πότε, πώς και σε ποιο βαθμό να νιώθουμε π.χ. θυμό.

Η στάση του κ. Παυλόπουλου είναι ενδιαφέρουσα γι αυτό το λόγο: στο μέτρο που εκφράζει τον κυρίαρχο τύπο πολιτικού, η απάθειά του μας επιτρέπει να δούμε κρίσιμες όψεις του χαρακτήρα των πολιτικών.

Όπως κάθε πρακτική δραστηριότητα, η πολιτική διαπερνάται από συναισθήματα και τις ηθικές αρχές που τα συνοδεύουν. Η ηγετική ατολμία, η καιροσκοπική πόλωση, η λαϊκιστική κολακεία και ο φόβος του πολιτικού κόστους, λ.χ., δημιουργούν μια νοο-τροπία, η οποία διαμορφώνει τις αντιλήψεις, τις συναισθηματικές αποκρίσεις και, εν τέλει, τον χαρακτήρα των επαγγελματιών της πολιτικής. Η απάθεια συνδέεται στενά με την απραξία: η διαρκής αναβολή των δύσκολων αποφάσεων έχει ως προϋπόθεση, μεταξύ άλλων, τη συναισθηματική αποστασιοποίηση του πολιτικού από τη διακονία του κοινού καλού. 

Τώρα κατανοούμε καλύτερα τη «στρατηγική» απραξία του υπουργού Εσωτερικών τον μοιραίο Δεκέμβρη του 2008. Η Αθήνα φλεγόταν, αλλά ο κ. Παυλόπουλος δεν συγ-κινήθηκε – αδράνησε, ήταν σα να μην υπάρχει. Δεν μας εκπλήσσει. Όταν η κυρίαρχη νοο-τροπία είναι αυτή του ανεξέλεγκτα ιδιοτελούς υπολογισμού για τον προσπορισμό ατομικού ή πολιτικού οφέλους, ο πολιτικός παύει να υπηρετεί κοινωνικές ανάγκες, εγκλείεται στην αυτο-αναφορικότητα του πολιτικού συστήματος, χάνει την ικανότητα να προσεγγίζει με συναισθηματική ευφυΐα την εμπειρία του πολίτη. Γίνεται αδιάφορος για το κοινό καλό.

Πίσω από την εξοργιστική ιδιοτέλεια, την ολέθρια ολιγωρία, και τις άθλιες κοκορομαχίες των πολιτικάντηδων βρίσκεται η συναισθηματική-ηθική αδιαφορία τους για τον πολίτη και τη χώρα. Για ένα μόνο παθιάζονται: το συμφέρον τους. Η χρεοκοπία δεν προέκυψε τυχαία…


Δημοσιεύθηκε σε ελαφρώς τροποποιημένη μορφή στην «Καθημερινή», 24/6/2012

Δεν είναι αυτή η ελληνική άνοιξη!

Κάθε φορά που αλλάζει κυβέρνηση αναπτερώνεται η ελπίδα. Οι νέοι πρωθυπουργοί προβαίνουν σε ελπιδοφόρες εξαγγελίες, ο κόσμος προσδοκά αλλαγές, αλλά το σύστημα, τελικά, βρίσκει τη γνώριμή του ισορροπία. Είναι σα να αλλάζουμε κυβερνήσεις για να μην αλλάξουμε τη χώρα.

Δεν είναι τυχαίο. Οι ιστορικά εμπεδωμένοι εθισμοί (το habitus) που παρήγαγαν τις βαθιές θεσμικές ανεπάρκειες, οι οποίες, με τη σειρά τους, οδήγησαν την Ελλάδα στη χρεοκοπία, δημιουργούν ένα αόρατο μενού από το οποίο επιλέγουν τα κόμματα εξουσίας. Η «αλλαγή» που, παραδοσιακά, επαγγέλλονται διηθείται μέσα από ριζωμένες νοοτροπίες. Το ερώτημα, μετά από μια κυβερνητική μεταβολή, δεν είναι αν θα υπάρξει αλλαγή ή στασιμότητα, αλλά κατά πόσον οι εξαγγελλόμενες αλλαγές ξεφεύγουν από το άρρητο πλαίσιο των ιστορικών εθισμών.

Αν και στην Ιστορία τίποτα δεν επαναλαμβάνεται, τίποτα δεν προκύπτει εκ του μηδενός. Η αντιμνημονιακή ρητορική Τσίπρα σήμερα αντλεί αρκετά από το αντιδεξιό λογοπλαίσιο (discourse) του πρώιμου Ανδρέα Παπανδρέου (ΑΠ), το οποίο, με τη σειρά του, αντλούσε από ιστορικώς διαμορφωμένα ρεύματα αντιλήψεων. Ο αντίλαλος του 1981 ενισχύεται σήμερα. Ο ιδεοληπτικός λαϊκισμός, η κρατικιστική αντίληψη της οικονομίας, και η λαϊκιστική καχυποψία έναντι των θεσμών επανέρχονται στα νέα συμφραζόμενα της χρεοκοπημένης Ελλάδας.

Λαϊκιστικά ιδεολογήματα του 1981 επαναφέρονται. Ο αναπληρωτής υπουργός Διοικητικής Μεταρρύθμισης θεωρεί ότι το ελληνικό κράτος δεν είναι επαρκώς «δημοκρατικό και ανοιχτό στην κοινωνία», όχι ότι είναι μπάχαλο – όμηρος οργανωμένων συμφερόντων, κομματικοποιημένο, ανοργάνωτο, κακοδιοικούμενο. Ο φθόνος απέναντι στα πρότυπα σχολεία (καταργήθηκαν από τον ΑΠ τη δεκαετία του 1980) επανέρχεται με κηρύγματα του νέου υπουργού Παιδείας, ύφους μαοϊκού ερυθροφρουρού, κατά της «αριστείας».

Χρειάζεται αυθεντικός ριζοσπαστισμός για να αλλάξουν οι εθισμοί των κομμάτων εξουσίας. Αμφιβάλλω αν η κυβέρνηση Τσίπρα τον διαθέτει. Γραμματέας του υπουργικού συμβουλίου διορίστηκε ένας εκλεκτός του πρωθυπουργού. Επικεφαλής της ΕΥΠ επελέγη ένας πρώην έμπιστος του ανδρεοπαπανδρεϊκού περιβάλλοντος. Γενικοί γραμματείς υπουργείων και επικεφαλής οργανισμών άρχισαν, αυτονήτως, να διορίζονται πρώην πολιτευτές ή οι αναπόφευκτοι πανεπιστημιακοί. Η κατάργηση των ειδικών υπουργικών συμβούλων αναγγέλθηκε μεν, αλλά ήδη ο κ. Δραγασάκης προσέλαβε δεκαπέντε! Η παθογένεια της δημόσιας διοίκησης – η ασθενής θεσμική μνήμη, η κομματοκρατική διοίκηση, η απουσία θεσμικών αντιβάρων – όχι μόνο δεν αντιμετωπίζεται αλλά διαιωνίζεται, αποκτώντας τώρα ιδεολογικό επίχρισμα (όπως το 1981).

Τα ιδεοληπτικά-λαϊκιστικά κόμματα πάσχουν από τρεις παθογένειες: διαθέτουν μια απλοϊκή ανθρωπολογία, αποστρέφονται την εμπειρική πραγματικότητα, και αρνούνται να κάνουν τις δύσκολες επιλογές που συνεπάγεται η διακυβέρνηση. Τα συμπτώματα είναι ήδη ορατά.

Πριν από ένα χρόνο, ο νυν υπουργός Παιδείας κ. Μπαλτάς ανέφερε σε συνέντευξή του ότι, με κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ, οι πολίτες «θα κάνουν τα πάντα για να ανταποκριθούν στις [φορολογικές] υποχρεώσεις τους […]. Γιατί τότε θα ξέρουν ακριβώς το πού πάνε τα λεφτά τους». Για τους ιδεοληπτικούς αριστερούς η ψήφος στο κόμμα τους συνεπάγεται τέτοια αλλαγή φρονήματος που μεταμορφώνει τους ανθρώπους σε αλτρουιστές! Δεν αντιλαμβάνονται ότι το φρόνημα διαμορφώνεται από ιστορικούς εθισμούς, υλικές συνθήκες, και ένα πλέγμα κινήτρων-κυρώσεων. Όπως οι νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι θεωρούν ότι η αγορά εξ ορισμού λειτουργεί καλά, έτσι ο αλτουσεριανός φιλόσοφος κ. Μπαλτάς πιστεύει ότι ένα αριστερό κόμμα αυτονόητα παίρνει τις σωστές αποφάσεις για το δημόσιο συμφέρον! Απλοϊκές αντιλήψεις μεσσιανικής νοοτροπίας ανθρώπων.

Οι ιδεοληπτικοί εγκλωβίζονται στο σύστημα ιδεών τους, αγνοώντας την εμπειρική πραγματικότητα. Για τον Υπουργό Δικαιοσύνης κ. Παρασκευόπουλο, το πρόβλημα της Δικαιοσύνης είναι να μην «αποκλείεται [ο αδύναμος] εξαιτίας πολυδάπανων […] διαδικασιών». Ίσως να έχει υπόψη του την Ελβετία ο υπουργός, αλλά, στην Ελλάδα που εμπειρικά γνωρίζουμε, το αντίθετο είναι το πρόβλημα: είναι τόσο φθηνή η πρόσβαση στη Δικαιοσύνη (το παράβολο στο ΣτΕ είναι μόλις 100 ευρώ!) που δεν αποθαρρύνει προπετείς ή προσχηματικές προσφυγές, με συνέπεια την τεράστια συσσώρευση υποθέσεων και την απαράδεκτη βραδυδικία. Για τους ιδεοληπτικούς λαϊκιστές τα δημόσια αγαθά δεν θεωρούνται πεπερασμένα (οπότε αποφεύγουν τις δύσκολες επιλογές για την προσφορά τους), αλλά πρέπει να παρέχονται αφειδώς στον «υπέροχο λαό»,.

Οι ιδεοληπτικοί αντιλαμβάνονται τη διακυβέρνηση ως ρητορικό αγώνα πειθούς, όχι ως τη λήψη ενίοτε οδυνηρών αποφάσεων. Το κράτος, είπε ο Υπουργός Δικαιοσύνης, πρέπει να κάνει «διάλογο με όλους: με υπόπτους, ενόχους, κουκουλοφόρους, […]». Προσέξτε πως αντιλαμβάνεται το ρόλο του: ως μεσολαβητής, όχι ως κυβερνήτης που φροντίζει να λειτουργεί σωστά το δικαιοδοτικό σύστημα επιβολής κυρώσεων. Ο «διάλογος» είναι η ευφημιστική απόδοση της απροθυμίας των πολιτικών να επιβάλλουν το σεβασμό της έννομης τάξης. Διαλέγονται για να μην αποφασίζουν.

Σε συνθήκες χρεοκοπίας, η χρονίως πολωτική αντιπαράθεση των κομμάτων αδυνατίζει τους ήδη καχεκτικούς θεσμούς. Δεν έχουμε μάθει να χτίζουμε πάνω σε όσα καλά έκαναν οι προηγούμενοι, μόνο να γκρεμίζουμε. Όπως η αντιδεξιά ρητορική του 1981, έτσι και σήμερα ο αντιμνημονιακός λόγος λειτουργεί κυρίως κατεδαφιστικά. Τους χθεσινούς φαύλους λαϊκιστές αντικατέστησαν σήμερα οι ιδεοληπτικοί λαϊκιστές. Αυτοί που με αυτοθαυμαστική υπεροψία συνεισέφεραν στην εμπέδωση μιας μηδενιστικής νοοτροπίας απονομιμοποίησης τους κράτους καλούνται σήμερα, ως εξουσιαστές πλέον, να πάρουν όλες εκείνες τις δύσκολες αποφάσεις για τις οποίες δεν προετοιμάστηκαν ποτέ. Μακάρι να τα καταφέρουν, αλλά δεν θα έβαζα στοίχημα.

Greece and the Eurozone: Tragedy can be avoided by focusing on the big picture

As is often the case in situations of conflict, each side tends to see the problem exclusively through its own lens. The problems of Greece are to be found in Greece not elsewhere, remarked recently the German Finance minister Mr. Schäuble. Austerity imposed by its lenders destroys society and must be stopped, the newly elected Greek PM Mr. Tsipras argued in parliament.

They are both right. If each one could accept this, they would start thinking differently – more like visionary statesmen, less like stubborn politicians. There is no doubt that Greece has several institutional flaws that not only made it the weakest link of the Eurozone, but have multiplied the harsh effects of austerity imposed on it by its bailout. At the same time, there is no doubt that, as even the IMF has acknowledged, the austerity imposed on Greece has been too severe for any society to endure, comparable only to the Great Depression in the 1930s.

As long as each side sticks to its own view of the problem, it will lose sight of the big picture. And the big picture is the need to preserve the Eurozone. A break up would be catastrophic economically. Politically, it would plunge the continent into chaos, reversing the ambitious post-War project of ever closer cooperation among European nations.

To act with the big picture in mind implies that each player will behave in a way that is self-restrained, since it can now acknowledge the right of the opposite side. This, in turn, means that the interests of both sides will be best served if each is willing to modify its view rather than merely assert its own right. Germany needs to acknowledge that the Eurozone is an ill-designed structure. The euro is not supported by a political community that is willing to share risks. The austerity imposed on Greece by its lenders has generated consequences far more adverse than envisaged.

Greece ought to accept that it has dragged its feet on structural reform for too long; it has been living on borrowed money and EU subsidies for decades, postponing modernization for the sake of preserving a clientelist system. Modernity has not fully arrived in a country whose state administration is captured by party political cronies, whose rule of law has often been perverted to the rule by oligarchs, corrupt politicians, and powerful special interests.

To preserve the Eurozone, its members must seek to better balance its two main pillars (economics and politics) and, thus, gradually form a political community capable of sharing risks. Germany needs to be more risk-sharing and open-minded. But for a political community to be viable certain institutional norms must be enacted and respected. Greece ought to embrace reform - not simply economic but institutional.

If the right of the opposite side is acknowledged, new possibilities open up. It is not only the other side that must change, but one’s own side too. Principled compromise becomes possible. The classic tragedians were aware of this.

In Antigone, Sophocles shows the devastating consequences of self-righteous stubbornness. On the one hand there is the right of Creon, the King of Thebes, to enforce the law. On the other hand, there is the unwritten right of Antigone to bury her dead brother, even if he was a traitor to his city and, according to law, should remain unburried. By each one stubbornly sticking to his or her right, Creon and Antigone bring tragedy to their city. At the end of the play, having lost his son and his wife, Creon realizes his poor judgment. Tragedy taught him wisdom, but, alas, it is too late! The play ends with the Chorus noting that “the mighty words of the proud are paid in full with mighty blows of fate. And at long last, those blows will teach us wisdom”.

Here is the Sophoclean challenge for our politicians: true statesmanship is finding the courage and having the intelligence to be wise without experiencing tragedy - to see the big picture, to acknowledge the right of the other side, to craft space for compromise. Can Eurozone decision makers live up to that challenge?

Greece vs. the Eurozone: What Sophocles can teach European politicians

Presenting his new governments’ plans before the Greek parliament last Sunday (8/2/2015), the newly elected Prime Minister Alexis Tsipras appeared defiant. Greece will not seek an extension of the current bailout program, he said. The bailout, agreed between the ‘Troika’ (EU, ECB and IMF) and Greece, has been a “toxic mistake” and its consequences for Greek society disastrous.

This is a high risk strategy, which, for the time being, has set Greece apart from its partners. The 172 billion Euros bailout program expires on 28/2/2015. Unless it is extended, the last (still unfinished) review of the bailout cannot be concluded and, therefore, Greece will not receive the last tranche of 7.2 billion euros owed by the troika. This is money Greece badly needs. Without it, it will be unable to finance itself.

The looming collision between Greece and the Eurozone is forcing both sides to face their moment of truth. On the one hand, the consequences of austerity have been devastating for Greece. No society can live for long with 26% unemployment (50% youth unemployment), 25% contraction of the economy, 40% decrease of spending power, radical cuts in pensions and lots of new taxes that have brought ordinary families to their knees.

Mr. Tsipras was elected, as he said in parliament, with “a strong and clear mandate to immediately end austerity and change policies”. For this to happen, the entire bailout agreement needs to be revised. What a better signal to creditors that this is what he intends than rejecting their last aid tranche? It is a bold act of defiance. Mr. Tsipras knows that his main negotiating card is a possible Grexit and the huge problems this is likely going to cause to the Eurozone. The dynamics of a default will be unpredictable.

On the other hand, at the other end of the table sits Germany. Greece must keep up its commitments and stick to the bailout agreed, the stern-looking Finance minister of Germany, Wolfgang Schäuble, keeps saying. He knows that Greece urgently needs financing and cannot afford the stand-off too long. A country that is, in effect, bankrupt is weak; its creditors have the upper hand. Playing hardball sounds a good strategy for Germany and its allies.

However, the outcome of the recent Greek elections cannot be plausibly ignored. The devastating consequences of austerity need to be acknowledged. Greek society is collapsing, political extremism is rising. Would it not be more reasonable for reality to be acknowledged rather than for ‘the rules’ to be blindly followed? How often did governments get it wrong by sticking to decisions that turned out to be dysfunctional? What more evidence did the late US Secretary of Defense Robert McNamara need to see before he could change his mind about the Vietnam War? True leaders need to see the big picture and to look far ahead. I doubt this is happening right now in Europe.

Germany blames Greece (“the causes of the problem are to be found in Greece” said Mr. Schäuble recently in Berlin), while Greece blames Germany for imposing harsh austerity. No party can bring itself to see the whole picture: the Eurozone is a badly designed edifice and Greece has a lot to blame itself for its predicament (a corrupt political system, extensive tax evasion, and rampant clientelism). The root cause of the crisis in the Eurozone is the debilitating asymmetry between economics and politics: the euro is not supported by a political community that is willing to share risks. This asymmetry creates a collective action problem: ‘you go first and I will follow’. You first relax austerity and I will then reform, say the Greeks; you first undertake reform and I will then think about debt relief, say the Germans. The Greek crisis is forcing the Eurozone to wake up to its real problems. Will it?

I am skeptical, but not hopeless. Positions harden on both sides. What is worrying is self-righteous dogmatism. The Greek crisis is a Eurozone crisis. The institutions supporting the Euro need mending. A political community needs to gradually emerge. Also, countries like Greece that deviate from the European institutional norms need to engage seriously in reform. The superior aim of community-building involves intelligent adjustment on both sides. A compromise is needed. It is not right against wrong, but two rights clashing. The right to stick to rules agreed versus the right of a society to live decently. The art of politics is, partly, the art of crafting principled compromises between conflicting rights.

The classical Greeks were aware of the devastating consequences of self-righteous stubbornness. Sophocles’ Antigone is about the tragedy that is caused when the clash between right and right is mishandled. On the one hand there is the right of Creon, the King of Thebes, to formally enforce the law. On the other hand there is the unwritten right of Antigone to bury her dead brother, even if he was a traitor to his city and, according to law, should remain unburried. By each one stubbornly sticking to his or her right, Creon and Antigone bring about tragedy to Thebes. The Messenger in the play notes that Creon’s mishandling “shows the world that of all the ills afflicting men, the worst is lack of judgment”. At the end of the play, having lost his son and his wife, Creon realizes his poor judgment. Tragedy taught him wisdom, but, alas, it is too late! The play ends with the Chorus noting that “the mighty words of the proud are paid in full with mighty blows of fate. And at long last, those blows will teach us wisdom”.

Here is the Sophoclean challenge for our politicians: true statesmanship is finding the courage and having the intelligence to be wise without experiencing tragedy - to see the big picture, to revise one’s thinking, to think ahead, and to create space for compromise. Can Eurozone decision makers live up to that challenge?

Risk-sharing, hubris, and a possible Grexit from the Eurozone

The new Greek Finance Minister Mr. Varoufakis, a reputable game theorist with deep knowledge of the Eurozone crisis, has been recently touring European capitals to drum up support for his plan to handle the Greek debt crisis. His strategy is to take advantage of the anti-austerity mandate of the newly elected government in Greece to force creditors to renegotiate the entire framework of the bailout agreement between Greece and its creditors. That is why he refused to enter the 5th and final review of the bailout program by the troika, thus rejecting the last 7.2 billion Euros due to Greece if the review is successfully concluded. He does not want to make a move within the current framework. He wants to change the framework itself. He wants to force a paradigm change.

Will he succeed? He has certainly forced the issue of austerity on the European agenda. Several sympathetic articles have been written in international newspapers by reputable analysts, who have pointed out the failure of the current bailout program. Austerity, at least, becomes widely debatable. Mr. Varoufakis is likely to get a few concessions from creditors when the question of debt relief is decided. But the Eurozone is not an academic seminar, in which Habermasian “ideal speech” conditions prevail. The terms of debt relief for Greece will be decided, ultimately, by politics. Power is what matters, and power is with creditors, not Greece. The fundamentals of the bailout program are unlikely to change. Meanwhile, the program expires on 28/2/2015 and if Greece is not in it, its banks will be hugely exposed and the country will run out of cash.

Varoufakis has long been arguing, quite rightly, that the debt crisis that has gripped the European south is a crisis of the entire Eurozone, not merely a crisis generated entirely within the countries directly affected. The Eurozone is a flawed structure. There is a common currency but no fiscal union and certainly no political union. The pillars sustaining the edifice are ill-designed. However, this is not the diagnosis of the most powerful member of the Eurozone, Germany. The German Finance Minister said as much recently (5/2/2015): the causes of the Greek crisis are to be found within Greece, not elsewhere. This is partly true. The other part, however, not mentioned, is that a monetary union of countries so widely different in productivity, competitiveness and institutions is bound to be shaky. In a monetary union, trade surpluses in a rich country are closely linked with trade deficits in a less competitive economy. A currency union that is unsupported by common fiscal and political institutions creates collective action problems and an unequal sharing of risks (as rightly pointed out by the Bank of England governor M. Carney). The result is economic misery, the rise of political extremism and instability.

Is Mr. Varoufakis’ plan for handling the Greek debt crisis sound? On purely economic grounds, it is. So say some of the most reputable economists, such as the Nobel laureate P. Krugman and astute analysts such as Martin Wolf of the Financial Times. Greek debt is simply unsustainable. No country, especially Greece with its several institutional flaws, can pay back a debt as high as 175% of its GDP. Growth is needed, but the bailout austerity program has delivered misery so far – 26% unemployment (50% youth unemployment), contraction of the economy by 25%, decrease of Greek spending power by 40%, a near-collapse of pension funds, lots of new taxes, and so on. Rightly, several economists draw the analogy between the depression in the USA in the 1930s and the current Greek situation. Another analogy is between austerity-stricken, extremism-riven Greece and the poverty-stricken Weimar Republic in Germany, in the interwar years that led to Nazis’ rise. Anyone who knows life in Greece today knows that there is a lot of suffering, massive hopelessness and rising political extremism.

However, the main assumption northern Eurozone members make is that Greek debt is sustainable. Varoufakis, quite rightly, has been arguing for the opposite. His idea of swapping Greek debt with new bonds linked to growth is sensible and has been tried in other heavily indebted countries in the past. Importantly, it is a way of sharing risk in the Eurozone. What is disappointing in the creditors’ (especially German) attitude is their aversion to share risk with the indebted south, especially Greece. This is, ultimately, a political question, which is swept under the carpet, or, at least, couched in technocratic language. The real source of the problem is that the euro is not supported by a political community that is willing to share risks.

Germany hides itself behind formalities such as “keep your commitments and stick to the agreements Greek governments have signed”. While this is important, it is also important to acknowledge that the current austerity program does not work. Political leaders should have the courage and the vision to revise plans, to adapt to realities as they unfold. Yes, Greek governments have been incompetent, protective of special interests and the oligarchs, while tax evasion and corruption are chronic problems. That is hardly new and unexpected for anyone knowing Greek politics. But austerity in itself is a huge problem too. The problem is that northern Eurozone members do not trust Greece that it will deliver on reform needed to stimulate growth. They have good reasons for this. Greek governments have been dragging their feet on structural reform, which, at the very best, only reluctantly accepted (and not always enacted). Thus, even if creditors were prepared to offer a substantially better financial deal to Greece, they are, partly at least, prevented from doing so by their lack of trust in Greek governments.

Notice the looming impasse: several key Eurozone players want Greece to keep its commitments and stick to a bailout program whose harsh terms and conditions have generated widespread suffering for Greeks. Being a group of sovereign countries rather than a single country, Eurozone faces a collective action problem: they are unwilling to share risks and are prepared to settle to the lowest common denominator (“agreements should be kept”), rather than face reality and revise agreements. To do the latter would be politically risky, since it may open Pandora’s box - certain countries (like Portugal) have already incurred great costs by sticking to the bailout program, others (like Cyprus) may ask for a more relaxed treatment like Greece’s, while others (like Spain and France) fear that their populist opposition parties may benefit if rules are relaxed. In short, once the agreed rules begin to relax, there is a fear that this may be a self-feeding process, at the expense of fiscal discipline. Given the suspicion in which the profligate south is held by the fiscally virtuous north, sticking to the rules appears to be the optimal strategy for the powerful members of the Eurozone. Adhering to what has been agreed maintains peace, albeit a very costly and precarious peace. Thus, it is not surprising that “sticking to the agreements” (i.e. to the harsh bailout program) seems to be the equilibrium point for a pool of countries, keen to protect their national interests and wanting, at the same time, to preserve their pool. Bureaucratic inertia has incentives to prevail.

On the other hand, the Greek government wants its bailout terms to relax but is unable to convince Germany and its allies that Greece is a trustworthy partner who will deliver on reform. How could Mr. Schäuble have faith in the Tsipras government when his party has been against every reform of the economy and the state in the last six years? How could Mrs. Merkel trust a Greek coalition government that consists of a populist left party (Syriza) wanting to enlarge the role of the state in the economy and a populist far-right party (Independent Greeks) that has been describing Mrs. Merkel as a Nazi, is deeply nationalistic and intensely xenophobic? In short, the current (and the previous) Greek government cannot deliver what Germany and its allies need most: credibility and determination to carry through structural reforms.

How will the Greek crisis unfold? It appears that Germany will intransigently insist on Greece sticking to the bailout program and the harsh financial conditions it imposes. The Greek government was recently elected with the mandate to renegotiate the entire framework of the bailout program. The two parties cannot agree, or, as Mr. Schäuble recently said (5/2/2015), they “have agreed to disagree”.

The future of Greece depends on its baking system. When the 28/2/2015 deadline comes, and if Greece is not in the agreed bailout program, ECB will need to decide on whether it should allow Greek banks to draw funds from Emergence Liquidity Funding (this was the dilemma they put to the Cyprus government in April 2013, forcing it to accept a bail in). If ECB switches off the liquidity tap, there will be death by financial asphyxiation and an almost certain Grexit. My sense is that Tsipras will not back off, for if he does, he knows he will incur the fate of his predecessor – sticking with austerity will cost him dearly. Besides, he may hope that by putting up a fight, he may ultimately force creditors to change their view, since a Grexit will be potentially disastrous for the Eurozone (a view, however, not shared by Germany who thinks the contagion effect is minimal – they could not be more wrong, by the way, but this is another matter). Unless there is compromise (which for the time being I see as difficult to be achieved), a likely scenario is for Tsipras to put whatever deal he cuts with the creditors to a referendum or call fresh elections. That will complicate things enormously, especially since, most likely, there will be a bank run and the banking system will collapse. That will be another route to a Grexit.

Of course other scenaria are possible, such a national union government in Greece. I do not see this very likely, although I hope I am wrong. Of course, Europe is a continent that thrives on compromise, and a deal of some sort may be eventually reached. Moreover, Chancellor’s Merkel innate conservatism may prevail, thus making concessions to Greece in order to preserve the integrity of the Eurozone. However, if my analysis is right, the above scenaria are less likely. Creditors, most probably, will hold their position. If Tsipras holds his, a Grexit is a very probable outcome. If Tsipras compromises, he will incur significant political costs at home. The Eurozone crisis may soon reach its climax.

Those who view historical actors as rational players may think that a solution will be eventually found. I hope they are right. No one can live a civilized life without believing in the power of reason. But I take a more pessimistic view of human affairs, one that has been taught by the likes of Thucydides, Sophocles, Shakespeare and Machiavelli. Major problems tend to be solved by major crises. Kings, presidents and ministers are often plagued by strategic myopia, excessive preoccupation with self-interest, and the arrogance that comes with being powerful enough to define reality. Tragedy is caused not by a failure of rationality but by hubris. We will soon see whether reason or hubris prevails. We will soon find out whether Sophocles was right in being skeptical about leaders’ ability to make wise decisions. Life teaches us wisdom, he notes, albeit after the fact.

Can our political leaders be pro-actively wise? Can Greece stop its slide into misery and instability? Can the dissolution of the Eurozone be averted? If there are any statesmen in Europe, now is their finest hour.