Τολμούμε να δημιουργήσουμε;

Στη μνήμη του Κορνήλιου Καστοριάδη - του φιλόσοφου της φαντασίας, του ασυμβίβαστου και ελεύθερου στοχαστή

Μπορεί η ημερολογιακή αρχή του νέου χρόνου να είναι μια συμβατική αρχή, έχει όμως συμβολική σημασία: η έλευση του νέου χρόνου σηματοδοτεί, κατ’ αρχήν, την απαρχή νέων δυνατοτήτων, την εκκίνηση μιας σχετικά απρόβλεπτης τροχιάς. Γι αυτό, άλλωστε, ευχόμαστε «καλή χρονιά» - να ξετυλιχτεί το κουβάρι του χρόνου με τρόπο ευνοϊκό. Ενίοτε προσθέτουμε και την ευχή «δημιουργική χρονιά», υπονοώντας να πραγματωθούν όνειρα και φιλοδοξίες.

Το προσωπικό βίωμα της χρονικής μεταβολής, η αίσθηση του εν δυνάμει νέου, δεν αποτυπώνεται στον κλασικό επιστημονικό λόγο. «Ο χρόνος είναι μια ψευδαίσθηση» έλεγε ο Αϊνστάιν, συνοψίζοντας επιγραμματικά την αντίληψη περί χρόνου που επί μακρόν κυριάρχησε στη Φυσική. Ο χρόνος θεωρείται ένα απατηλό δημιούργημα της ατελούς ανθρώπινης γνώσης, παρόμοια με την ψευδαίσθηση ότι ο ήλιος περιστρέφεται γύρω από τη γη.

Η εμπειρία μας, όμως, είναι διαφορετική. Το βέλος του χρόνου το βιώνουμε στη συνείδησή μας, στις μεταβαλλόμενες πολιτισμικές αντιλήψεις, στις κοινωνικές αλλαγές. Παρελθόν και μέλλον δεν είναι εναλλάξιμα, όπως στην κλασική Φυσική, διαφέρουν ποιοτικά. Μετά από την απώλεια αγαπημένου προσώπου ο άνθρωπος δεν παραμένει ίδιος, όπως μια χώρα που έζησε έναν πόλεμο δεν παραμένει ανεπηρέαστη. Ο χρόνος, όπως τον βιώνουμε, αλλά όπως τον κατανοεί πλέον και η νέα Φυσική των ασταθών συστημάτων, είναι μη αναστρέψιμος. Ακόμα κι όταν τίποτα δεν συμβαίνει, η αίσθηση της ακινησίας μας αλλάζει.

Ο χρόνος δεν είναι απλά ένα ουδέτερο μέσον εντός του οποίου λαμβάνουν χώρα προδιαγεγραμμένα γεγονότα, αλλά η δημιουργία νέων μορφών. Ο χρόνος είναι, όπως λέει ο Κορνήλιος Καστοριάδης, «οντολογική δημιουργία» – δηλαδή, η ανάδυση «άλλων» σχημάτων, η «αλλοίωση των σημασιών». Τα σημεία μιας γραμμής δεν είναι «άλλα», είναι απλώς διαφορετικά μέσω της διάταξής τους στο χώρο. Η «Θεία Κωμωδία», όμως, είναι «άλλη» από την «Οδύσσεια», όπως οι πίνακες του Ρέμπραντ είναι «άλλοι» από τους πίνακες του Βαν Γκόγκ. Αν και ο δημιουργός αντλεί από προγενέστερα σχήματα, τα «αλλοιώνει», τους προσδίδει έναν ιδιό-μορφο χαρακτήρα. Η εμφάνιση της ετερότητας ορίζει το χρόνο, όχι η απλή αναπαραγωγή των αδιαφοροποίητων στιγμών του.

Οι επιχειρηματίες, συνήθως, κατανοούν διαισθητικά την ανάδυση νέων μορφών καλύτερα από τους πολιτικούς. Ο Ιβαν Γουίλιαμς, ο εφευρέτης του Blogger, δεν παρήγαγε απλώς, αλλά επινόησε, το ιστολόγιο – δημιούργησε δηλαδή ένα νέος «είδος» (διαδικτυακής) έκφρασης και επικοινωνίας. Η καινοτομία του δεν μιμείται, ούτε μπορεί να συναχθεί αιτιοκρατικά από ήδη προϋπάρχοντα σχήματα – συνιστά δημιουργία, μια νέα μορφή, γι αυτό, άλλωστε, είναι δύσκολο να εξηγηθεί, αρχικά, με το υπάρχον λεξιλόγιο το οποίο αναφέρεται σε ήδη υφιστάμενες μορφές. Ο δημιουργός δεν προτείνει απλώς μια νέα μορφή, αλλά, συγχρόνως, και ένα νέο τρόπο να βλέπουμε τον κόσμο και τις ανάγκες μας.

Ο πολιτικός που αντιμετωπίζει το χρόνο απλώς ωρολογιακά – τον αντιμετωπίζει, δηλαδή, με όρους κλειστού νευτώνειου συστήματος - , θεωρεί ότι ο χρόνος δεν επιφέρει αλλοιώσεις, είναι αναστρέψιμος. Ο κ.Γ. Παπανδρέου έπεισε το αποπροσανατολισμένο κόμμα του ότι, με την επανεκλογή του στη ηγεσία του ΠΑΣΟΚ, θα κάνει μια «νέα αρχή» - θα μηδενίσει, δηλαδή, το χρόνο - σαν η τετράχρονη θητεία του και τα οδυνηρά για το κόμμα του εκλογικά αποτελέσματα να μην υπήρξαν ποτέ. Ο βιωματικός χρόνος, όμως, των ανοιχτών κοινωνικών διεργασιών είναι αναντίστρεπτος. Και να θέλουμε δεν μπορούμε να ξεχάσουμε τα τέσσερα χρόνια ηγετικής παρουσίας. Η εμπειρία μας «αλλοιώνει». Είδαμε, ξέρουμε, υποψιαζόμαστε - και το δείχνουμε στις δημοσκοπήσεις.

Η κρίση δημιουργίας και φαντασίας διαπερνά συνολικά το πολιτικό μας σύστημα και την ελληνική κοινωνία. Οι Έλληνες νοσταλγούν το παρελθόν, είτε αυτό είναι η λαϊκιστική διακυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου 1981-1989, είτε είναι η Εθνική Αντίσταση και το αρχαιοελληνικό παρελθόν - περίοδοι που προσδίδουν αίγλη σε μια χώρα με μειωμένη αυτο-εκτίμηση. Προτείνεις να οραματιστούμε στην Ελλάδα ένα μη κρατικό πανεπιστήμιο τύπου Στάνφορντ και σου αντιτείνουν, κατ’ αρνητική αναλογία, την αθλιότητα της ιδιωτικής τηλεόρασης! Λες ότι το πανεπιστημιακό άσυλο συνιστά σήμερα αναχρονισμό και σου προβάλλουν το φάντασμα του προ-δικτατορικού Σπουδαστικού της Ασφάλειας! Διατείνεσαι ότι πρέπει να ξαναδούμε με ένα διαφορετικό, πιο ανοιχτό, ποιο οικουμενικό, λιγότερο εθνοκεντρικό μάτι την Ιστορία μας και σου προσάπτουν κατηγορίες ότι κολοβώνεις την εθνική μνήμη! Αρνούμαστε το νέο γιατί προβάλλουμε στο μέλλον τις παλαιές φοβίες μας. Αντιμετωπίζουμε την καινοτομία με το λεξιλόγιο των παραδεδομένων σχημάτων. Νοσταλγούμε για να μη διακινδυνεύσουμε.

Κάθε κοινωνία, παρατηρεί ο Καστοριάδης, αντιλαμβάνεται το χρόνο με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Για την ακρίβεια, κάθε κοινωνία πλάθει τον εαυτό της μέσα από τον τρόπο που νοηματοδοτεί το χρόνο. Στη Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας, ο αείμνηστος φιλόσοφος παραθέτει ένα εξαίρετο απόσπασμα από τον Θουκυδίδη, στο οποίο, μέσα από τα λόγια των Κορίνθιων απεσταλμένων στη Σπάρτη, αντιπαραβάλλονται οι (λανθάνουσες) περί χρόνου αντιλήψεις της Αθήνας και της Σπάρτης, οι οποίες μορφοποιούνται σε δύο διαφορετικούς τύπους κοινωνικής οργάνωσης:

«Αυτοί [οι Αθηναίοι] είναι καινοτόμοι και οξείς στην επινόηση και ικανότατοι στην εκτέλεση αυτών που θα αποφασίσουν, ενώ εσείς [οι Σπαρτιάτες] αρκείσθε στη διατήρηση των κεκτημένων και τίποτε δεν επινοείτε […] Εξ άλλου, αυτοί αποτολμούν χωρίς να μετρούν τις δυνάμεις τους, διακινδυνεύουν χωρίς να τους σταματούν οι υποδείξεις της λογικής και μέσα στα δεινά διατηρούν την ελπίδα. Ενώ εσείς κάνετε λιγότερα απ΄ όσα μπορείτε και δυσπιστείτε και προς εκείνα που κρίνετε βέβαια, και πιστεύετε ότι ποτέ δεν θα λυτρωθείτε από τα δεινά σας. […]. Και αν δεν καταφέρνουν να εφαρμόσουν αυτό που επινόησαν, θεωρούν ότι στερήθηκαν κάτι που ήδη τους ανήκε, αυτά όμως που με τη δραστηριότητά τους αποκτήσουν, τα θεωρούν λίγα, σχετικά με αυτά που τους μέλλεται να πετύχουν. Και αν, πάλι, δοκιμάσουν κάτι κι αποτύχουν, το αναπληρώνουν αμέσως με νέες ελπίδες. […]»

Η κοινωνία που θεωρεί το χρόνο δημιουργία, δεν αρκείται στη διατήρηση του status quo, αλλά αυτόβουλα το αναθεωρεί. Δεν βλέπει την Ιστορία της ως «αποκούμπι», αλλά ως αέναη διαδικασία αυτοκατανόησης και, άρα, δημιουργικής αυτοαλλοίωσης. Δεν αντιλαμβάνεται τη δημόσια σφαίρα ως σύνολο αμετάβλητων θεσμών αλλά ως εργαστήρι φαντασίας. Μια τέτοια κοινωνία θεωρεί την «ησυχία της απραξίας», όπως λέει ο σοφός Θουκυδίδης, μεγαλύτερη συμφορά από τους κινδύνους του πειραματισμού.

Ευχές για δημιουργική χρονιά!

Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή σε συντετμημένη εκδοχή στις 5-6 Ιανουαρίου 2008