Γιατί δεν μας καταλαβαίνουν;

Μερικά γεγονότα, όσο ελάσσονα κι αν είναι, αποκαλύπτουν συλλογικές νοοτροπίες. Τα «εν σμικρώ», όπως εύστοχα επισήμανε ο Χρήστος Γιανναράς («Καθημερινή», 7/3/2010), περιγράφοντας την προσωπική του ταλαιπωρία για επανέκδοση δελτίου αστυνομικής ταυτότητας, είναι ισομορφικά με τα «εν μακρώ».  Πολύ πριν οι κοινωνικοί επιστήμονες μελετήσουν την αλληλόδραση μικρο-συμπεριφορών και μακρο-δομών, τη συνέλαβαν διαισθητικά οι ποιητές: ο κόσμος αντικατοπτρίζεται σε έναν κόκκο άμμου και ο παράδεισος σε ένα αγριολούλουδο, γράφει ο «τρελός» της Βρετανικής ποίησης Γουίλιαμ Μπλέηκ. Ατομικές αντιδράσεις αποκαλύπτουν μακρούς κοινωνικούς εθισμούς· λίγες απλές λέξεις συγκεφαλαιώνουν μια ολόκληρη θεσμική νοοτροπία. Το «εμείς» - το κοινωνικό σύνολο -, ενυπάρχει αναπόφευκτα στο ατομικό «εγώ».  

Τα δύο περιστατικά που θα διαβάσετε παρακάτω καθρεφτίζουν τη μεγάλη απόσταση που χωρίζει την Ελλάδα από την ανεπτυγμένη Ευρώπη. Η Ελλάδα μπορεί να έχει πρόσοψη σύγχρονης χώρας, η κουλτούρα της όμως έχει έντονα προ-νεοτερικά στοιχεία: η λειτουργία του δημόσιου βίου, οι συμπεριφορές των Αρχών, και η στάση των πολιτών προς την οργανωμένη πολιτεία δεν θυμίζουν πάντοτε σύγχρονη κοινωνία. Ο ελλαδικός ψυχισμός διακρίνεται από αντικοινωνική εγωκεντρικότητα και φατριασμό, ανεπαρκή εσωτερίκευση κανόνων, πονηρό καιροσκοπισμό, και την ανάγκη για διαρκή επιβεβαίωση. Τα οικονομικά προβλήματα, που τόσο δραματικά βιώνουμε σήμερα, αντανακλούν ιστορικά διαμορφωμένες πολιτισμικές αυτο-κατανοήσεις. Γι αυτό, άλλωστε, είναι τόσο δυσεπίλυτα.

Διαβάζουμε στην «Καθημερινή» (26/2/2010): στις 20 Φεβρουαρίου 2010 η τροχαία του Ανόβερου σταμάτησε την εποχούμενη αρχιεπίσκοπο της γερμανικής Λουθηρανικής Εκκλησίας κυρία Μάργκοτ Κάεσμαν, επειδή πέρασε με κόκκινο. Το αλκοτέστ που της έγινε έδειξε ότι είχε καταναλώσει οινοπνευματώδη ποτά τρεις φορές πάνω από το επιτρεπόμενο όριο. Φυσικά της ασκήθηκε δίωξη. Το πραγματικά ενδιαφέρον είναι η αντίδραση της κυρίας Κάεσμαν. Παραιτήθηκε από το αξίωμά της και εξέφρασε τη λύπη της για το γεγονός ότι, με τη συμπεριφορά της, «απογοήτευσε όσους την εμπιστεύτηκαν». «Δεν μπορώ πλέον», είπε, «με την απαιτούμενη ηθική εξουσία (autorität) να λαμβάνω θέση σε επίμαχα κοινωνικά κα ηθικά ζητήματα».

Διαβάζουμε στον «Observer» (21/2/2010): όπως αποκαλύπτει σε πρόσφατο βιβλίο του ο έγκριτος πολιτικός σχολιαστής της εφημερίδας Αντριου Ρονσλι, ο Βρετανός πρωθυπουργός Γκόρντον Μπράουν δείχνει συχνά ανεπίτρεπτη συμπεριφορά σε συνεργάτες του: όχι μόνο κακομιλά, αλλά βρίζει, κλωτσά αντικείμενα, και γενικώς παραφέρεται όταν βρίσκεται υπό πίεση. Με τέτοια εκφοβιστική συμπεριφορά, δεν είναι περίεργο που υπάλληλοι του πρωθυπουργικού γραφείου, παραπονέθηκαν στον σερ Γκας Οντόνελ, γραμματέα του υπουργικού συμβουλίου και επικεφαλής της Βρετανικής δημόσιας διοίκησης. Το πραγματικά ενδιαφέρον είναι η αντίδραση του κ.Οντόνελ: ερεύνησε το θέμα και «επέπληξε» τον πρωθυπουργό, τον οποίο «διέταξε να αλλάξει συμπεριφορά»!        

Η κυρία Κάεσμαν αντέδρασε με τον τρόπο που αντιδρούν οι φορείς νόμιμης εξουσίας σε μια σύγχρονη κοινωνία: παραιτήθηκε για το σωστό λόγο. Όταν η ιδιωτική σου συμπεριφορά αποκλίνει από το δημόσιο λόγο που εκφέρεις και τις δημόσιες δεσμεύσεις που έχεις αναλάβει, καταρρέει η εμπιστοσύνη των πιστών ή των πολιτών στο πρόσωπό σου. Χάνεις, τότε, την ηθική ισχύ, ο λόγος σου στερείται πειθούς. Η εξουσία σου δεν ρέει μόνο προς τα κάτω, δεν προέρχεται, δηλαδή, μόνο από την τυπική ισχύ της θέσης σου, αλλά ρέει και προς τα πάνω: από τη διάθεση των εξουσιαζομένων να αναγνωρίσουν την εξουσία σου και να καταστήσουν τον εαυτό τους ευεπίδεκτο στον εξουσιαστικό λόγο σου. Έχεις τόση ισχύ όσοι σου αναγνωρίζουν οι υφιστάμενοί σου.

Ο πρωθυπουργός, ο τυπικά πιο ισχυρός άνθρωπος της χώρας, δεν είναι σουλτάνος. Υπόκειται και αυτός στους νόμους και κανόνες που ορίζουν την πολιτισμένη συμπεριφορά στο χώρο εργασίας. Ο γραμματέας του υπουργικού συμβουλίου δεν είναι «κολλητός» του, ούτε πολιτικός φίλος του, αλλά η κορυφή της μόνιμης διοικητικής πυραμίδας τους κράτους. Ο ρόλος του, μεταξύ άλλων, είναι να μεριμνά για την εφαρμογή των νόμων σε επίπεδο κυβέρνησης· δεν κάνει τα στραβά μάτια σε καταγγελίες για κατάχρηση εξουσίας, ακόμα και από τον πρωθυπουργό. Λειτουργεί, κατ’ αρχήν, ως θεσμικό αντίβαρο στην εξουσία των πολιτικών. 

Με την ανεπτυγμένη Ευρώπη μας χωρίζει πολιτισμικό χάσμα. Εδώ η κατοχή νόμιμης εξουσίας συνιστά αφροδισιακή επιβεβαίωση, δυνατότητα για εξουσιαστικό σαδισμό, ευκαιρία για επιδειξιομανή συμπεριφορά, και τρόπο προσπορισμού προνομίων, παράκαμψης του νόμου, και (όχι σπάνια) παράνομου πλουτισμού. Δεν χρειάζεται να σας θυμίσω πρόσωπα που θα θέλατε να έχετε ξεχάσει – απατεώνες εκκλησιαστικούς ηγέτες, επίορκους πολιτικούς, διεφθαρμένους επιχειρηματίες, διαπλεκόμενους συνδικαλιστές, και ανυπόληπτους μιντιανθρώπους. Η βόρεια Ευρώπη έχει μάθει να δουλεύει με κανόνες, όχι με ιδιοτελή καιροσκοπισμό. Όχι γιατί οι άνθρωποι εκεί είναι εγγενώς καλύτεροι, αλλά γιατί οι ατομικές συμπεριφορές, σε όλα τα επίπεδα, έχουν σμιλευθεί σε έλλογους θεσμούς, είναι απόρροια μακροχρόνιου εθισμού στις αρχές της έλλογης συλλογικότητας.

Αν η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη εκπλήσσεται σήμερα με την Ελλάδα, δεν είναι τόσο για την επαπειλούμενη οικονομία χρεοκοπία μας, όσο για τις χρόνιες νοοτροπίες και πρακτικές που κατέστησαν δυνατή τη χρεοκοπία: τις στατιστικές μας απάτες, τον παράφρονα ευδαιμονισμό, τον γελοίο αρπακολισμό, την απαράδεκτη ανοργανωσιά, την πονηρή λαθρεπιβασία, την αυθαίρετη άσκηση εξουσίας, την περιφρόνηση του νόμου. Αυτή η νοοτροπία μας κατέστησε διεθνή περίγελο, αυτή πληρώνουμε σήμερα. Οι ξένοι δεν μας καταλαβαίνουν γιατί έχουν την ευτυχία να μη μετέχουν στο δικό μας τρόπο ζωής.