Η αμφιθυμία του πολιτικού συστήματος απέναντι στον ευρωπαϊκό εκσυγχρονισμό

Σκέφτομαι συχνά τον Κωνσταντίνο Καραμανλή• όλο και πιο συχνά όσο περνάνε τα χρόνια. Σκέφτομαι πώς μακρο-αποφάσεις επηρεάζουν τη μικρο-ζωή μας, πώς η δημόσια πολιτική εισχωρεί στον προσωπικό βίο, πώς στρατηγικές επιλογές καθορίζουν την τροχιά εξέλιξης μιας κοινωνίας και των μελών της.
Ανήκω στην πρώτη γενιά της Ευρωπαϊκής Ελλάδας. Όσοι σπουδάσαμε σε ευρωπαϊκές χώρες τη δεκαετία του ΄80 το κάναμε επί ίσοις όροις με τους γηγενείς. Η ευρωπαϊκή επιρροή έχει καίρια αποτυπωθεί τόσο σε ατομικές επιλογές όσο και στο δημόσιο βίο. Δεν είναι μόνο ο πακτωλός οικονομικών ενισχύσεων από τις Βρυξέλλες, ούτε απλώς η ενίσχυση της διεθνοπολιτικής ισχύος της χώρας, αλλά και η σημαντική επιρροή της Ευρώπης στους θεσμούς μας. Σκεφτείτε: χωρίς την ΕΕ οι κυβερνήσεις μας θα έριχναν ακόμη δημόσιο χρήμα στον κρατικοεπιχειρηματικό πίθο των Δαναΐδων (τύπου Ολυμπιακής), θα εξακολουθούσαν να ενδιαφέρονται μόνο ρουσφετολογικά για το περιβάλλον, θα είχαμε ακόμη κρατικό μονοπώλιο στις τηλεπικοινωνίες.

Όπως μας θυμίζει ο ιστορικός Ιαν Κέρσοου, συχνά θεωρούμε, εκ των υστέρων, ότι οι ιστορικές εξελίξεις αναπόφευκτα θα είχαν την έκβαση που τελικά πήραν. Τριάντα χρόνια μετά, ίσως νομίζουμε ότι η ένταξή μας στην ΕΟΚ ήταν προεξοφλημένο γεγονός. Δεν ήταν. Οι σχετικές διαδικασίες μπορεί να ανάγονται στις αρχές της δεκαετίας του ’60, αλλά ήταν το οραματικό πείσμα του Καραμανλή που τις αξιοποίησε στην κατάλληλη συγκυρία. Σήμερα μπορεί οι Έλληνες να συγκαταλέγονται μεταξύ των πιο θερμών υποστηρικτών της ευρωπαϊκής ενοποίησης, το 1981 όμως δεν ήταν. Το ηγετικό ανάστημα του Καραμανλή φαίνεται από το γεγονός ότι δεν σύρθηκε πίσω από τη συγκυριακή κοινή γνώμη, αλλά, όπως παρατηρεί ο Θουκυδίδης, «αποτόλμησε και αντιλογία προς αυτή». Διέβλεψε καλύτερα από μας τις βαθύτερες ανάγκες μας, και αποφάσισε αναλόγως. Ευτυχώς!
Η ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ υπαγορεύτηκε κυρίως από γεωπολιτικούς λόγους. Ο Καραμανλής οξυδερκώς διέγνωσε ότι σε μια μικρή, περιφερειακή χώρα της Ευρώπης, επιρρεπή σε πολιτικές εκτροπές, η πολιτική σταθερότητα, οικονομική ενδυνάμωση, και διεθνής αναβάθμιση θα ενισχύονταν με τη συμπερίληψή της στην πιο ισχυρή διεθνώς οικονομική-πολιτική ένωση. Αν αυτή η στρατηγική επιλογή του Καραμανλή πρόδιδε το ηγετικό ανάστημά του, η μετέπειτα διαχείριση της ευρωπαϊκής ιδιότητας της χώρας από το πολιτικό σύστημα κατέδειξε τη μικρότητά του. Μια κολοσσιαίας σημασία πολιτική πράξη προσαρμόστηκε στα μέτρα του εγχώριου πολιτικού παιχνιδιού.

Ουσιαστικά, το πολιτικό σύστημα, ιδιαίτερα τα κόμματα εξουσίας, αντιμετώπισε με αμφιθυμία το ευρωπαϊκό εγχείρημα. Από τη μια μεριά η Ευρώπη ήταν πηγή σημαντικών οικονομικών ενισχύσεων και, κατά τούτο, ευπρόσδεκτη. Τζάμπα χρήμα! Από την άλλη, όμως, στο μέτρο που η Ευρώπη αντιπροσώπευε τη θεσμική ευρυθμία, το ορθολογικά οργανωμένο κοινωνικό κράτος, και τον οικονομικό-πολιτισμικό φιλελευθερισμό, ήταν δυνητικά επικίνδυνη για ένα πολιτικό σύστημα που αντλούσε την εξουσία του από πελατειακά δίκτυα, σχέσεις διαπλοκής με ισχυρά ιδιωτικά συμφέροντα, την κομματικοποίηση του κράτους, τον κρατικό πατερναλισμό, και τον αχαλίνωτο λαϊκισμό. Ο εξευρωπαϊσμός της χώρας απειλούσε τις προϋποθέσεις αναπαραγωγής της παραδοσιακής κομματικής ισχύος.

Το κόμματα εξουσίας ενσωμάτωσαν την ευρωπαϊκή ρητορική, όχι όμως απαραίτητα και τις αντίστοιχες πρακτικές. Αν και η χώρα επισήμως συμμετείχε πρόθυμα με την ψήφο της στη βαθμιαία μετάλλαξη της ΕΟΚ στην ΕΕ, εν τούτοις επιβράδυνε όσο μπορούσε τις συνακόλουθες διαρθρωτικές αλλαγές στο εσωτερικό της. Ο λόγος είναι ότι η διαδικασία του ευρωπαϊκού εκσυγχρονισμού διηθήθηκε από την παράλληλη διαδικασία εκπασοκισμού του πολιτικού συστήματος: από τη δεκαετία του ΄80 και μετά εντάθηκε ο λαϊκισμός και η κομματικοποίηση των θεσμών, διευρύνθηκε το πελατειακό φαινόμενο, θέριεψε η διαφθορά.

Το μοτίβο παρέμεινε σταθερό τα τελευταία τριάντα χρόνια: από τη μια μεριά υιοθετούμε τους «εξωτερικούς περιορισμούς» που θέτει η διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης, αλλά, από την άλλη, χρονοτριβούμε, παλινωδούμε συστηματικά στην υλοποίησή τους, αναβάλλουμε επώδυνες αποφάσεις όσο μπορούμε• ελαστικοποιούμε ακόμα και τις πιο «σκληρές» οδηγίες της ΕΕ (βλ. Ολυμπιακή). Μεταξύ 1985-2000 η Ελλάδα συγκαταλέγεται μεταξύ των τριών χειρότερων χωρών της ΕΕ των 15 σε ότι αφορά τη μη συμμόρφωση με την κοινοτική νομοθεσία!

Στη ρίζα αυτής της αμφίθυμης συμπεριφοράς υπάρχει το ελλαδικό παράδοξο: η πολιτική ελίτ θέλει και δεν θέλει να είμαστε την ΕΕ. Επιζητά τα (μακροχρόνια) οφέλη της συμμετοχής αλλά είναι απρόθυμη να καταβάλλει το (βραχυχρόνιο) κόστος• επιθυμεί τον ευρωπαϊκό εκσυγχρονισμό, αρκεί να μη θίξει τις δομές αναπαραγωγής της ισχύος της (δηλαδή τα πελατειακά δίκτυα, την κομματικοποίηση του κράτους, τον κρατισμό)• θέλει να αλλάξει (μελλοντικά) η χώρα δίχως όμως να αλλάξει το (παρόν) πολιτικό σύστημα. Αυτές οι ανταγωνιστικές επιθυμίες ωθούν την Ελλάδα να συγκλίνει μεν ονομαστικά με την ΕΕ, αλλά να ανθίσταται σε ότι αφορά στην υλοποίηση διαρθρωτικών αλλαγών που επηρεάζουν καθοριστικά τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος. Το αποτέλεσμα είναι σχιζοφρενικό: η γλώσσα της μεταρρύθμισης συνυπάρχει με τη διατήρηση της στασιμότητας, ο εξευρωπαϊσμός συμβιώνει με την πολιτικο-διοικητική φαυλότητα.

Τα κόμματα εξουσίας αναπαρήγαγαν το ίδιο μοτίβο αντιφατικότητας που διαπερνούσε τη χώρα: από τη μια μεριά συμμετείχαν ενεργά στις ιδεολογικά ομόλογες ομάδες του ευρωκοινοβουλίου, από την άλλη, όμως, παρέμειναν, αν και με διαφορετική μορφή, πελατειακοί και αρχηγικοί μηχανισμοί. Το γραφειοκρατικό-πελατειακό κόμμα αντικατέστησε τον προδικτατορικό κομματάρχη, η κομματικοποίηση του κράτους έγινε πλέον απροκάλυπτη, η αυτο-εξυπηρετική κουλτούρα της σύγκρουσης παρέμεινε. Σε αυτά προστέθηκε και η καινοφανής κρυπτο-κρατικοποίηση των κομμάτων: η οικονομική ενίσχυσή τους από τον κρατικό προϋπολογισμό, η οποία χρησιμοποιήθηκε όπως οι κοινοτικές επιδοτήσεις από το κράτος, δηλαδή σπαταλήθηκε, οδηγώντας τα κόμματα στην υπερχρέωση! Συν τω χρόνω, η κομματική δημοκρατία της μεταπολίτευσης μεταλλάχθηκε σε αυτο-εξυπηρετική κομματοκρατία.

Η ευρωπαϊκή προοπτική της χώρας σφραγίστηκε με την ένταξή της στην ΕΟΚ. Η στρατηγική επιλογή του Καραμανλή υπήρξε κολοσσιαίας σημασίας όχι μόνο για της εμπρόθετες συνέπειές της, όσο και για την απρόθετη δυναμική που περιέκλειε. Μπορεί η ενσωμάτωσή μας στην Ευρώπη να μη μας προσέδωσε βορειοευρωπαϊκό ψυχισμό, μας έδωσε όμως προοπτική. Κυρίως, θεσμοποίησε και νομιμοποίησε την πειθαρχημένη συγκρισιμότητα, η οποία λειτουργεί ως καταλύτης αλλαγής. Από το 1981 και μετά η Ευρώπη διεισδύει στο λόγο μας, διαπερνά τη δημόσια πολιτική, είναι το σταθερό σημείο αναφοράς και σύγκρισης στο δημόσιο βίο. Χωρίς την Ευρώπη δεν θα είχαμε αρχίσει καν το ταξίδι του μετασχηματισμού μας σε μια πραγματικά σύγχρονη χώρα. Και χωρίς την Ευρώπη ίσως να μη μπορέσουμε, κυριολεκτικά, να επιβιώσουμε. Χρωστάμε πολλά σε αυτόν που ξεκίνησε το ταξίδι - στον Κωνσταντίνο Καραμανλή.