Οταν όλα είναι «εικόνα»...

Η «εικονική δημοκρατία» δεν είναι αυτό που κάποτε νομίζαμε – κάτι σαν τον εικονικό γάμο, η υποκριτικά εξευγενισμένη πρόσοψη μιας ανομολόγητης πραγματικότητας. Στις μέρες μας, η «εικονική δημοκρατία» θυμίζει περισότερο ριάλιτι σόου: η συμπεριφορά των πολιτικών διαμορφώνεται κυρίως από την επίγνωση ότι απ-εικονίζεται στην τηλεοπτική οθόνη και ότι η «σκηνοθετημένη» εικόνα τους εξαργυρώνεται στις εκλογές.

Στην «εικονική δημοκρατία» οι κυβερνήσεις δεν ασχολούνται τόσο με τη διαχείριση συλλογικών προβλημάτων, όσο με τη διαχείριση της εικόνας διαχείρισης των προβλημάτων. Γνωρίζουν ότι δεν έχει τόση σημασία τι κάνουν, όσο τι φαίνεται ότι κάνουν. Μπορεί ο κρατικός μηχανισμός να αποδεικνύεται τραγικά ανίκανος να χειριστεί τις δασικές πυρκαγιές, αλλά αν η κοινή γνώμη δει τον πρωθυπουργό με στρατιωτικό αμπέχωνο σε κυβερνητικές συσκέψεις, πιθανόν να συμπεράνει ότι η κυβέρνηση συντονίζει αποφασιστικά την πυρόσβεση. Στην εικονική δημοκρατία, σε μεγάλο βαθμό, τα «γεγονότα» κατασκευάζονται και σκηνοθετούνται. Στο μέτρο δε που φθάνουν τηλεοπτικά σε πληθώρα αποδεκτών, διεισδύουν περισσότερο στην κοινή γνώμη. Η κύρια συνεισφορά του Θ. Ρουσόπουλου στην πολιτική ζωή της χώρας είναι ότι εξάσκησε με επάρκεια την τέχνη της προπαγάνδας στη μιντιακή εποχή: εξέλαβε την κύρια λειτουργία του κυβερνάν ως παραγωγή και σκηνοθεσία «γεγονότων».

Αν και όλες οι σύγχρονες δημοκρατίες έχουν χαρακτηριστικά της «εικονικής δημοκρατίας», στις χώρες με ένα στοιχειωδώς λειτουργικό πολιτικό σύστημα, εκλογικευμένο δημόσιο λόγο, και στιβαρούς δημόσιους θεσμούς, η «εικόνα» δεν έχει υποκαταστήσει πλήρως την έλλογη λήψη αποφάσεων. Αντιθέτως, σε χώρες με ένα αυτο-αναφερόμενο πολιτικό σύστημα, κατακερματισμένο και ιδεοληπτικό δημόσιο λόγο, και ισχνούς δημόσιους θεσμούς, η διαχείριση της εικόνας συνιστά την κύρια παράμετρο στη λήψη κυβερνητικών αποφάσεων. Τα αποτελέσματα είναι καθοριστικά για την ποιότητα ζωής των πολιτών: η αποτελεσματική διαχείριση των συλλογικών προβλημάτων στη δεύτερη κατηγορία χωρών υστερεί σε σχέση με την πρώτη, τα συλλογικά αγαθά δεν προστατεύονται επαρκώς, στρατηγικές αποφάσες αναβάλλονται. Η Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση.

Πιθανότατα δεν υπάρχει άλλη χώρα στην Ευρώπη στην οποία οι δημοσκοπήσεις να συνιστούν (και να διαμορφώνουν) πολιτικά γεγονότα. Οταν η κυβέρνηση κλονίζεται δημοσκοπικά, κύριο μέλημά της καθίσταται η ανόρθωση της δημοτικότητάς της. Τα συλλογικά προβλήματα δεν αποτελούν τόσο αντικείμενο προβληματισμού για την ορθολογική διαχείρισή τους, από το αποτέλεσμα της οποίας θα αξιολογηθεί η κυβερνητική αποτελεσματικότητα, όσο το έναυσμα ενεργειών για να μην φθαρεί η «εικόνα» της κυβέρνησης. Η συνέπεια είναι να αλλάζει το πλαίσιο αναφοράς: η συζήτηση δεν στρέφεται πλέον γύρω από το πρόβλημα καθεαυτό, αλλά γύρω από την εικόνα των κυβερνητικών χειρισμών για τη διαχείριση του προβλήματος – δείτε τα λεγόμενα δελτία ειδήσεων των «Οκτώ».
Μετά την ήττα της κυβέρνησης Σημίτη στην αντιμετώπιση του ασφαλιστικού, το 2001, το πρόβλημα άλλαξε. Για τις κυβερνήσεις έκτοτε δεν είναι πλέον το ασφαλιστικό αυτό καθαυτό το πρόβλημα, όσο η διαχείριση των αντιδράσεων που θα προκαλέσει η όποια ρηξικέλευθη αντιμετώπιση του ασφαλιστικού. Η διαχείριση του προβλήματος καθορίζεται πλέον σε μεγάλο βαθμό από τη διαχείριση της «εικόνας». Παρομοίως, τα πολλά και μεγάλα προβλήματα στην εκπαίδευση δεν καθίστανται αντικείμενο συστηματικής αντιμετώπισης, αλλά ενδιαφέρει περισσότερο η διαχείριση των αντιδράσεων σε όποιες προσπάθειες αλλαγής, γεγονός που επηρεάζει καθοριστικά τη λήψη των σχετικών αποφάσεων. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι υπουργοί Παιδείας αλλάζουν, κυρίως για να αντιμετωπίσουν «επικοινωνιακά» τις αντιδράσεις που προκάλεσαν πρωτοβουλίες των προκατόχων τους!

Ο νέος υπουργός Παιδείας κ.Α. Σπηλιωτόπουλος αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση. Δεν εχει άποψη για τις αλλαγές που πρέπει να γίνουν στην εκπαίδευση, αλλά είναι «ανοιχτός», λέει, σε όλες τις απόψεις. Ακούει τους πάντες για να μην αναγκαστεί να μιλήσει ο ίδιος. Βλέπει τον ρόλο του περισσότερο ως δημοσκόπος και λιγότερο ως φορέας κυβερνητικής εξουσίας. Οργανώνει διαδικασίες ατέρμονος (κυριολεκτικά) «διαλόγου», ακριβώς για να μη χρειαστεί να πάρει αποφάσεις. Διαχειρίζεται τη διαδικασία, αποβλέποντας στην κατασκευή μιας αρεστής στην κοινή γνώμη εικόνα «πράου» και «συναινετικού» πολιτικού, προκειμένου να μη διαχειριστεί το πρόβλημα. Αποσκοπεί κυρίως στην «κοινωνική ειρήνη» - την ακινησία που εξασφαλίζει η προστασία των συντεχνιακών συμφερόντων. Το πρόβλημα του υπουργού Παιδείας δεν είναι η διαχείριση του εκπαιδευτικού προβλήματος της κοινωνίας (πως να παρέχουμε στα παιδιά μας υψηλής ποιότητας δημόσια εκπαίδευση), αλλά η διαχείριση της κυβερνητικής εικόνας της διαχείρισης του εκπαιδευτικού προβλήματος.

Στην «εικονική δημοκρατία» οι κυβερνήσεις ενεργούν μελετώντας όχι τα προβλήματα αλλά τον εαυτό τους στην οθόνη της τηλεόρασης και τους δείκτες των δημοσκοπήσεων. Συνακόλουθα, ο χρονικός ορίζοντας δράσης τους είναι αναπόφευκτα βραχύς. Η «εικονική δημοκρατία» είναι ένα αμνήμον σύστημα: οι κτηματομεσιτικές εταιρίες του κ.Βουλγαράκη θα ξεχαστούν σύντομα, όπως ξεχάστηκαν ήδη η αυθαίρετη έπαυλη του κ.Μαγγίνα και ο πολιτικός καιροσκοπισμός των κκ.Αβραμόπουλου και Σαμαρά. Η εικονική «συγγνώμην», συνοδευόμενη από μιντιακές εμφανίσεις, αρθρογραφία, και την έκδοση ενός δήθεν βιβλίου, σε επαναφέρουν στο μιντιακό προσκήνιο – η τελευταία εικόνα σου επικαλύπτει αυτές του παρελθόντος. Στην «εικονική δημοκρατία» κυριαρχεί η ρηχότητα, ο ξύλινος λόγος, ατροφεί η πρωτότυπη σκέψη. Στις μάζες πρέπει να λες αυτά που (τους κάνεις να) θέλουν να ακούσουν. Στην «εικονική δημοκρατία» τα συλλογικά προβλήματα επιδεινώνονται, αλλά αυτό δεν αφορά τους εκάστοτε «εικονικούς» κυβερνήτες – ή θα έχουν αποχωρήσει πλούσιοι ή θα εγκαινιάσουν την επόμενη «επικοινωνιακή» διαδικασία «διαλόγου»...