Πως θα σπάσει ο φαύλος κύκλος της διαφθοράς;

Μια εξαίρετη γελοιογραφία του Κώστα Μητρόπουλου στα «Νέα», πριν από μερικά χρόνια, εμφανίζει τον τότε πρωθυπουργό Κώστα Σημίτη να απευθύνεται στη δημόσια διοίκηση και να λέει: «Γρηγορόσημο τέλος, είπα». Η δημόσια διοίκηση, ενσαρκωμένη σε μια γυναικεία μορφή, ατάραχη απαντά: «Μάλιστα! Μια στιγμή να δω πόσο γρηγορόσημο πρέπει να ρίξεις γι αυτό».

Σε αυτό το απλό σκίτσο απεικονίζεται υπέροχα η πολυπλοκότητα του φαινομένου της διαφθοράς: στην εντολή που δέχεται από τον πολιτικό του προϊστάμενο (τον πρωθυπουργό), ο εντολοδόχος (η δημόσια διοίκηση) απαντά αναπαράγοντας τη συμπεριφορά που καλείται να αλλάξει! Η εντολή για μια διαφορετική συμπεριφορά μεταφράζεται από το «σύστημα» στους όρους στους οποίους έχει ιστορικά εθισθεί: δωροδόκησέ με για να σταματήσω να δωροδοκούμαι! Πρόκειται για κλασική περίπτωση αδιέξοδου φαύλου κύκλου: αν σε δωροδοκήσω για να σταματήσεις να δωροδοκείσαι, τότε διαιωνίζω το πρόβλημα που θέλω να εξαλείψω.

Το πρόβλημα της διαφθοράς είναι εξαιρετικά σύνθετο και απαιτεί, αντιστοίχως, σύνθετη αντιμετώπιση. Από τη στιγμή που δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, απαιτείται ένας διαφορετικός τρόπος σκέψης για να βγει κανείς από αυτόν. Όπως σε μια ανθρώπινη σχέση που δεν υπάρχει εμπιστοσύνη, κάθε κίνηση να αλλάξει κανείς τα πράγματα βαθαίνει την κρίση εμπιστοσύνης, έτσι και στο πρόβλημα της διαφθοράς, κάθε απλοϊκή κίνηση αντιμετώπισής του, αν δεν το επιδεινώνει, τουλάχιστον δεν το αναχαιτίζει. Οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν θέλησαν να δουν το πρόβλημα της διαφθοράς στην πλήρη πολυπλοκότητά του, γι αυτό και οι όποιες προσπάθειές τους παραμένουν ατελέσφορες.

Διακρίνει κανείς πέντε στρατηγικές που ακολούθησαν οι κυβερνήσεις, με πενιχρά αποτελέσματα.

Πρώτον, η μοιρολατρική αποδοχή του προβλήματος. Τι άλλο παρά εκδήλωση μοιρολατρικής αποδοχής ήταν η αντίδραση του πρωθυπουργού κ.Κ.Καραμανλή όταν, ανεπίσημα, φέρεται να είπε για τη διαφθορά: «Έτσι είναι το σύστημα, τι θέλετε να κάνω;» («Το Βήμα», 31/08/2006). Το πρόβλημα με αυτού του είδους τις δηλώσεις είναι ότι δεν εκφέρονται από σχολιαστές, οπότε και θα ελέγχονταν για τη λογική και εμπειρική τους επάρκεια, αλλά από τον κορυφαίο ηγέτη της εκτελεστικής εξουσίας. Αυτός που κυβερνά, όμως, δεν διαπιστώνει απλώς την ύπαρξη ενός προβλήματος, αλλά, με τη νόμιμη εξουσία που κατέχει, λαμβάνει συγκεκριμένα μέτρα για την αντιμετώπισή του. Ο κυβερνήτης κρίνεται από τα έργα του, όχι από τα λόγια περί έργων.

Δεύτερο, οι ηθικολογικές παραινέσεις. Οι υπουργοί, με ύφος παλαιού γυμνασιάρχη, συμβουλεύουν και παροτρύνουν τους πολίτες να καταγγέλλουν τη διαφθορά. Λησμονούν, βέβαια, ότι οι ηθικολογικές παραινέσεις τους είναι άσφαιρα πυρά, από τη στιγμή που στερούνται αξιοπιστίας. Πώς να εμπιστευθεί ο πολίτης υπουργούς μιας κυβέρνησης της οποίας ο υπουργός Χωροταξίας έχτιζε σπίτι δίχως νόμιμη άδεια και ο (πρώην) υπουργός Απασχόλησης έχτισε κατοικία με άδεια «αναψυκτηρίου»; ΄Η τι νόημα έχουν οι παραινέσεις όταν οι πολιτικοί απαλλάσσουν τους εαυτούς τους από τις συνέπειες του νόμου για την υπέρβαση των προεκλογικών δαπανών; Όταν ο ηθικός λόγος δεν πραγματώνεται σε ζωντανή συμπεριφορά, τότε εκπίπτει σε φθηνή ηθικολογία και ο φορέας του χαρακτηρίζεται, φυσικά, από υποκρισία.

Τρίτον, η κομματικοποίηση της διοίκησης. Θεωρείται ότι οι προηγούμενοι ήταν συλλήβδην «κακοί», οπότε η αντικατάστασή τους με δικούς μας «καλούς» θα λύσει το πρόβλημα. Πρόκειται για μια αφελή αντίληψη, η οποία θεωρεί την ανθρώπινη συμπεριφορά συνάρτηση της κομματικής ταυτότητας. Παραβλέπεται ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά διαμορφώνεται μέσα σε θεσμούς – πλάθεται με ένα πλέγμα κινήτρων, τιμωριών και νοοτροπίας -, δεν είναι απλά θέμα πολιτικών αντιλήψεων. Και οι καλύτεροι άνθρωποι αν βρεθούν σε θέσεις ισχύος ανεξέλεγκτοι, δεν είναι βέβαιο ότι θα ασκήσουν χρηστή διοίκηση.

Τέταρτον, η γραφειοκρατικοποίηση, προκειμένου να περιορισθεί η εμπλοκή των δημοσίων υπαλλήλων στις συναλλαγές με τον πολίτη. Μέχρι κάποιο σημείο, αυτή η στρατηγική αποδίδει (π.χ. αντικειμενικές αξίες στις Εφορίες), αλλά γρήγορα εμφανίζονται σημάδια φθίνουσας απόδοσης. Οι περισσότεροι κανόνες δυσχεραίνουν υπέρμετρα τη συναλλαγή του πολίτη με το κράτος και του παρέχουν κίνητρα να αναζητήσεις παρακαμπτηρίους οδούς, η συντομότερη από τις οποίες είναι η δωροδοκία. Επιπλέον, η ανθρώπινη κρίση είναι αδύνατο να υποκατασταθεί από ένα γραφειοκρατικό σύστημα, όσο πλήρες ή ευφυές κι αν αυτό είναι. Σε τελική ανάλυση, δεν υπάρχει (και δεν θα υπάρξει ποτέ) ένα «έμπειρο σύστημα» που θα αποφασίζει μόνο του για τις πολεοδομικές άδειες, την πορεία μιας ασθένειας, ή τον έλεγχο φορολογικών στοιχείων μιας εταιρίας.

Πέμπτον, η συναλλαγή με τους διεφθαρμένους. Αυτή η συναλλαγή μπορεί να πάρει διαφορετικές μορφές, από συναλλαγή με εκδότες για κρατικές διαφημιστικές καταχωρήσεις στα έντυπά τους με αντάλλαγμα την πολιτική υποστήριξη, μέχρι απλή ανοχή σε, ή διαπραγμάτευση με, διεφθαρμένες πρακτικές. Όταν ο πρώην υφυπουργός Οικονομικών κ.Ρεγκούζας ανακοινώνει στο συνέδριο της Ομοσπονδίας Τελωνειακών Υπαλλήλων, «…ζητώ – και ξέρω ότι μπορείτε να το κάνετε – τελείως φιλικά και επιεικά (sic), να περιορίσετε από μόνοι σας και να μειώσετε τα λεγόμενα γρηγορόσημα» («Καθημερινή», 27/9/2005), ουσιαστικά διαπραγματεύεται με τους διεφθαρμένους – είναι σα να τους λέει, «θα ανεχθώ τα γρηγορόσημά σας υπό τον όρο ότι θα τα μειώσετε».

Καμία από τις πέντε αυτές στρατηγικές δεν αποδίδει, γιατί αγνοεί την πολυπλοκότητα του προβλήματος. Η διαφθορά στην Ελλάδα είναι τόσον εκτεταμένη που έχει καταστεί μέρος της δημόσιας κουλτούρας. Ο εθισμός στη δωροδοκία προκαλεί συμπεριφορές του τύπου «δωροδόκησέ με για να πάψω να δωροδοκούμαι». Ο φαύλος κύκλος μπορεί να σπάσει μόνο από τη στιγμή που ο μεταρρυθμιστής αρθεί στο μετα-επίπεδο που θα του επιτρέψει να αντιληφθεί την κυκλικότητα του προβλήματος.

Αν το κάνει αυτό, θα διαπιστώσει ότι δεν είναι μόνο η διεφθαρμένη διοίκηση το πρόβλημα, αλλά και οι δικές του (ή των ομολόγων του) απαράδεκτες πρακτικές στο παρελθόν που συμβάλλουν στη διαιώνισή του. Σε κάθε σύστημα αλληλεπίδρασης, όπως αυτό που απεικονίζεται στο σκίτσο του Μητρόπουλου, το πρόβλημα δεν δημιουργείται από το ένα ή το άλλο μέρος μόνον, αλλά από τον τρόπο που τα δύο αλληλεπιδρούν. Αν αυτό γίνει δεκτό, ο κρίσιμος παράγοντας για να σπάσει ο μεταρρυθμιστής το φαύλο κύκλο είναι η αξιοπιστία του. Αν την αποκτήσει, τότε η φράση «Γρηγορόσημο τέλος» αποκτά διαφορετικό νόημα και ωθεί την αλληλεπίδρασή του μεταρρυθμιστή με τη διοίκηση σε διαφορετική κατεύθυνση.

Πως αποκτάται η αξιοπιστία; Με την έμπρακτη αυτοδέσμευση. Στο μέτρο που ο μεταρρυθμιστής εμπράκτως αυτοδεσμεύεται - περιορίζει, δηλαδή, το δικό του βαθμό ελευθερίας – πείθει ότι μεριμνά για το συλλογικό καλό, όχι για το επιμέρους κομματικό συμφέρον. Τι θα σήμαινε αυτό στα ελληνικά συμφραζόμενα; Το εξής απλό. Ο μεταρρυθμιστής θα πρέπει να αποφασίσει να κόψει τον ομφάλιο λώρο που συνδέει το εκάστοτε κόμμα εξουσίας με τη δημόσια διοίκηση, αφού αυτή είναι η γενεσιουργός αιτία της διαφθοράς.

Πως μπορεί απλά να το κάνει αυτό; Να ενισχύσει παντοιοτρόπως τις ανεξάρτητες διοικητικές αρχές και να διασφαλίσει την ανεξαρτησία τους. Να επιτρέψει στην ίδια τη Δικαιοσύνη να επιλέγει την ηγεσία της. Να καταργήσει τον πολιτικό χαρακτήρα της θέσης του Γενικού Γραμματέα των υπουργείων, έτσι ώστε η θέση αυτή να καταλαμβάνεται από στελέχη της διοίκησης. Ο Γραμματέας του Υπουργικού Συμβουλίου να είναι ο επικεφαλής της δημόσιας διοίκησης και, φυσικά, να είναι δημόσιος λειτουργός, όχι πολιτικό πρόσωπο. Να καταργηθούν οι ειδικοί λογαριασμοί, μέσω των οποίων το 13% του ΑΕΠ (!) διαχειρίζεται από την εκτελεστική εξουσία με αδιαφανή τρόπο.

Θα μπορούσα να συνεχίσω, αλλά ελπίζω να αντιλαμβάνεστε τι εννοώ. Όλα τα μέτρα αυτά συνιστούν πράξεις αυτοπεριορισμού της κυβερνητικής εξουσίας. Ο μεταρρυθμιστής δεν ζητά μόνο από τους άλλους να αλλάξουν, αλλά εμπράκτως αλλάζει ο ίδιος. Αυτοπεριοριζόμενος, σηματοδοτεί μια νέα αρχή στην αλληλεπίδρασή του με τη διοίκηση. Μόνο όταν αυτό αρχίσει να συμβαίνει, η θέσπιση συστημάτων και διαδικασιών, παράλληλα με ένα νέου είδους λόγου που τονίζει την ευθύνη του πολίτη, τη χρηστή διοίκηση, τον επαγγελματισμό, και το καλό μάνατζμεντ, θα καταστούν αποτελεσματικές πολιτικές. Μέχρι απλώς θα συμμετέχουμε σε ασκήσεις ρητορείας περί διαφθοράς, στις οποίες τόσο αρέσκονται να επιδίδονται οι πολιτικοί μας.

Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή στις 19 Ιανουαρίου 2008