Γιατί δεν γαύγισε ο σκύλος;

Το μοτίβο είναι γνωστό και επαναλαμβανόμενο: όταν ένας οργανισμός πάει καλά, ο ηγέτης του πιστώνεται τη φήμη. Όταν, όμως, οι επιδόσεις του οργανισμού είναι εξόφθαλμα κακές, όπως π.χ. συμβαίνει σε περιπτώσεις ανθρωπογενών ατυχημάτων, κακής διαχείρισης κρίσεων, και σκανδάλων, ο ηγέτης σπεύδει συνήθως να αποστασιοποιηθεί – αποποιείται την ευθύνη. Η κακή τύχη, οι εσφαλμένες επιλογές των συνεργατών, το «σύστημα», το περιβάλλον, το τάϊμινγκ, κλπ, όλοι αυτοί οι παράγοντες θεωρούνται υπεύθυνοι για τα κακά μαντάτα, όχι όμως ο ηγέτης.

Από τον Ρíτσαρντ Νίξον (για το Γουότεργκεητ) και τον Κένεθ Λέη (για το σκάνδαλο της Enron) μέχρι τον Ρούπερτ Μέρντοκ (για τις διαβόητες υποκλοπές της βρετανικής εφημερίδας του News of the World) και τον Δημήτρη Χριστόφια (για την πρωτοφανή καταστροφή του Ιούλη 2011), το μοτίβο παραμένει το ίδιο: «δεν γνώριζα, άρα δεν ευθύνομαι. Οι συνεργάτες μου δεν με ενημέρωναν». Την ασυμμετρία φήμης που συνοδεύει την ηγετική λειτουργία (αν κάτι πάει καλά πιστώνεται στον ηγέτη, αν κάτι πάει κακά χρεώνεται σε άλλους) την εκμεταλλεύονται στο έπακρον οι περισσότεροι ηγέτες, προκειμένου να σώσουν το τομάρι τους σε δύσκολες στιγμές. Το συμφέρον υπερτερεί του καθήκοντος.

Δείτε την περίπτωση Χριστόφια. Δεν «μυρίστηκε» κάτι, δεν ενημερώθηκε, δεν γνώριζε, είπε στην κατάθεσή του στην μονομελή Ερευνητική Επιτροπή του κ. Π. Πολυβίου. Στενοί του συνεργάτες, όπως οι υπουργοί Εξωτερικών και Άμυνας, ακόμη και ο διευθυντής του διπλωματικού γραφείου του, ουδέποτε τον ενημέρωσαν επαρκώς για την επικινδυνότητα του φορτίου εκρηκτικών υλών, είπε. Παραδέχθηκε ρητά ότι όλοι οι παραπάνω έχουν ευθύνες, αλλά όχι ο ίδιος! «Πως θα έχει ευθύνη [ο Πρόεδρος] όταν δεν γνωρίζει;», διερωτήθηκε μεγαλοφώνως. Εύστοχα ο κ.Πολυβίου του αντιτείνει: «Μα το όλο θέμα της ευθύνης είναι η μη γνώση. ΄Η γνωρίζατε και δεν λάβατε μέτρα ή δεν γνωρίζατε διότι δεν ρωτήσατε. Επομένως, είτε με βάση τη γνώση […], είτε με βάση τη μη γνώση […], μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι ο Πρόεδρος είναι σοβαρά εκτεθειμένος».

Ακριβώς αυτό είναι το πρόβλημα. Η γνώση δεν είναι ένα αντικείμενο που είτε το έχουμε, είτε δεν το έχουμε στην τσέπη μας. Η (ρητή) γνώση είναι αποτέλεσμα - το συμπέρασμα που συνάγουμε από την εμπλοκή μας σε δραστηριότητες. Αν δεν ενδιαφερθώ, δεν προβληματιστώ, δεν ανησυχήσω, δεν υποψιαστώ, δεν ρωτήσω, δεν θα μάθω π.χ. ότι το παιδί μου έχει αρχίσει να παίρνει ναρκωτικά. Το πραγματικό ερώτημα, εκ των υστέρων, δεν είναι αν γνώριζα ή όχι ότι το παιδί μου παίρνει ναρκωτικά, αλλά τι έκανα για να γνωρίζω. Η γνώση συνάγεται περισσότερο από το πλέγμα βούλησης-δράσης, και λιγότερο από την παθητική καταγραφή δεδομένης πληροφορίας. Η γνώση δεν σε βρίσκει, τη βρίσκεις.
Με άλλα λόγια, δεν περιμένω παθητικά να καταγραφεί κάτι στη συνείδησή μου για να αποφανθώ ότι το γνωρίζω, αλλά διερευνώ, ρωτώ, συσχετίζω, συγκρίνω, διασταυρώνω, και το αποτέλεσμα αυτών των δραστηριοτήτων αποκαλώ γνώση. Βεβαίως ο καθένας που ασκεί νόμιμη εξουσία στηρίζεται σε σχέσεις εμπιστοσύνης με τους συνεργάτες του. Η ρητή γνώση βασίζεται απαραίτητα σε ένα άρρητο στοιχείο. Αυτό το δεδομένο, όμως, δεν αναιρεί ένα άλλο: ο ασκών εξουσία επιλέγει τους συνεργάτες του, κι ένα ουσιώδες μέρος των καθηκόντων του ηγέτη είναι να βεβαιώνεται πως οι συνεργάτες του αξίζει να συνεχίζουν να χαίρουν της εμπιστοσύνης του. Πως το διαπιστώνει αυτό; Με ενεργό ενδιαφέρον. Πρέπει κανείς και να θέλει και να πράττει – έτσι συνάγεται η γνώση.

Όταν λοιπόν ο κ.Χριστόφιας λέει ότι «δεν γνώριζε», αυτό σημαίνει ότι δεν επέδειξε το απαιτούμενο ενδιαφέρον να θέλει να γνωρίζει, ούτε προέβη σε εκείνες τις ενέργειες που θα του απέφεραν τη γνώση για το επικίνδυνο φορτίο. Με λίγα λόγια, η ομολογία της άγνοιας του επικεφαλής της Κυπριακής Δημοκρατίας ισοδυναμεί με ομολογία εγκληματικής ολιγωρίας. Σε απλά ελληνικά, ο Πρόεδρος δεν έκανε τη δουλειά του σωστά• ο σκύλος έπρεπε να γαυγίσει και δεν γαύγισε. Εξ αιτίας αυτού, μια αλυσίδα γεγονότων ενεργοποιήθηκε, η οποία κατέληξε στην καταστροφική έκρηξη της 11ης Ιουλίου: 13 άνθρωποι πέθαναν, η μισή ηλεκτροπαραγωγική ικανότητα της Κύπρου εξαφανίστηκε, περίπου το 20% του ΑΕΠ χάθηκε. Σε μια ώριμη δημοκρατία, ο κ.Χριστόφιας είτε θα είχε οδηγηθεί στην παραίτηση, είτε θα αποκτούσε την ιδιότητα του κατηγορούμενου σε ποινικά δικαστήρια, όπως ο πρωθυπουργός της Ισλανδίας για την κατάρρευση των τραπεζών της χώρας του. Στη χώρα των «κουμπάρων», όμως, αυτά δεν γίνονται.