O στρατηγός απόκαμε…

Τον περασμένο Μάιο δήλωσε στη Βουλή: «[…] χρειάζεται συστράτευση, πανστρατιά. […] Είμαστε σε συνθήκες πολέμου. Χρειάζεται εθνική επιστράτευση, εθνική συστράτευση, ενότητα». Στη συνάντησή του με τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, τον περασμένο Οκτώβριο, επανέλαβε μια παρόμοια δήλωση: «εδώ πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι κάνουμε έναν πόλεμο». Ο υπουργός Οικονομικών και αντιπρόεδρος δύο κυβερνήσεων κ.Βενιζέλος, τον οποίο δεν θα μπορούσε να μεμφθεί κανείς για φραστική λιτότητα, δύσκολα αντιστέκεται στον τσορτσιλικό πειρασμό - να θεωρήσει τον εαυτό του ηγέτη στρατεύματος σε καιρό πολέμου!

Δεν είναι ο μόνος. Ο κ.Παπανδρέου Γ΄ χρησιμοποίησε επανειλημμένα τη γλώσσα του πολέμου, ενώ, πρόσφατα, ο κυβερνητικό εκπρόσωπος κ.Καψής υπογράμμισε τον έκτακτο, πολεμικό χαρακτήρα της οξείας κρίσης που μαστίζει τη χώρα. Χαρακτήρισε την κυβέρνηση Παπαδήμου «πολεμική κυβέρνηση», τονίζοντας ότι «αυτό που πρέπει να καταλάβουν όλοι είναι ότι είμαστε σε πόλεμο. Αν δεν υπογράψουμε τη συμφωνία, θα βρεθούμε εκτός ευρώ».

Η γλώσσα του πολέμου είναι κατανοητή υπό τις περιστάσεις – αρκεί να συνειδητοποιούσαν οι χρήστες της τι συνεπάγεται! Μια χώρα γονατισμένη, που μάχεται για την οικονομική της επιβίωση, μοιάζει να έχει εμπλακεί σε πόλεμο. Ο εχθρός δεν είναι, βέβαια, ευδιάκριτος, δεδομένου ότι τα ελλείμματα και το χρέος δεν είναι απέναντί μας (όπως ένας εχθρός), αλλά μέσα μας, αποτελέσματα ιστορικών εθισμών και νοοτροπιών. Ίσως να ήμασταν πιο κοντά στην πραγματικότητα αν παραλληλίζαμε την αγωνιώδη προσπάθεια της χώρας για οικονομική επιβίωση αντίστοιχη με τη μάχη τους ασθενούς κατά του καρκίνου. Τα ελλείμματα, όπως τα καρκινικά κύτταρα, τα παράγουμε εμείς οι ίδιοι. Συμβιώνουμε για δεκαετίες με τον εχθρό.

Το πρόβλημα όμως είναι ότι η κυβερνώσα ελίτ δεν παίρνει τα λόγια της στα σοβαρά: μιλά για πόλεμο αλλά δεν συμπεριφέρεται σα να είναι σε πόλεμο. Δεν πρόκειται μόνο για το γεγονός ότι η σχεδόν πεντηκονταμελής κυβέρνηση Παπαδήμου περιέχει, σε μεγάλο βαθμό, ό,τι πιο ανίκανο, φθαρμένο και, σε μερικές περιπτώσεις, απλώς γελοίο υλικό απαρτίζει το πολιτικό προσωπικό της χώρας. Ούτε μόνο για το γεγονός ότι (και) η κυβέρνηση Παπαδήμου έχει για αντιπρόεδρο (Α΄ ή Β΄ θα σας γελάσω…) έναν κύριο με τρυφηλή φυσιογνωμία, ο οποίος, σύμφωνα με δική του ομολογία, έχει «μόνο συμβουλευτικές, όχι νομοθετικές αρμοδιότητες» και, ο οποίος, για να γεμίσει τον ελεύθερο χρόνο του, κάνει δήθεν αυτοκριτικές δηλώσεις στα ΜΜΕ, παραχωρεί αφειδώς συνεντεύξεις και, κατά δήλωσή του, συγγράφει βιβλίο, στο οποίο θα τεκμηριώσει τον ισχυρισμό του (για τον οποίο θα τον θυμούνται οι επόμενες γενιές, αφού το πολιτικό του έργο είναι σχεδόν ανύπαρκτο) «όλοι μαζί τα φάγαμε», παραμένοντας παρ’ όλα αυτά υπουργός! (Παρεμπιπτόντως, αν ήθελε η κυβέρνηση Παπαδήμου να πείσει για την αναγκαιότητα της εργασιακής εφεδρείας θα έδινε το καλό παράδειγμα: θα άρχιζε με τους ουκ ολίγους πλεονάζοντες υπουργούς της, αρχής γενομένης με τον κ.Αντιπρόεδρο (Α΄ ή Β΄, μου διαφεύγει…). Αλλά πότε οι πολιτικάντηδες έδωσαν το καλό παράδειγμα για να το κάνουν τώρα…).

Ας επανέλθω, όμως, στο θέμα της πολεμικής γλώσσας. Έλεγα ότι η κυβερνώσα τάξη μιλά για πόλεμο, αλλά δεν συμπεριφέρεται σα να είναι η χώρα σε πόλεμο. Άνθρωποι που αγνοούν την έννοια της συνέπειας (εκτός κι αν αφορά τα συμφέροντά τους), αδυνατούν να είναι συνεπείς με την ίδια τους τη γλώσσα: δεν κατανοούν τις συνεπαγωγές – τις συμπεριφορικές επιπτώσεις - της γλώσσας που χρησιμοποιούν. Δεν εκπλήσσει, λοιπόν, που η γλώσσα τους εκπίπτει σε φλύαρη κενολογία• γι αυτό δεν πείθουν, ούτε συγκινούν, ακόμα κι όταν χρησιμοποιούν δραματικά ρητορικά σχήματα.
Δείτε τις πρόσφατες δηλώσεις Βενιζέλου: «Δυστυχώς όλες οι θεμελιώδεις μακροοικονομικές και δημοσιονομικές προγνώσεις του αρχικού προγράμματος - του μνημονίου - δεν επιβεβαιώθηκαν. Είμαι εξουθενωμένος, μένω εδώ από εθνικό καθήκον», είπε. Φαντάζεστε τον Τσόρτσιλ να λέει, μετά τις πρώτες ήττες των Συμμάχων στον Πόλεμο: «η στρατηγική μας απέτυχε. Είμαι εξουθενωμένος»; Φαντάζεστε τη Σαν Σου Κι, τον Νέλσον Μαντέλα, ή τον Λεχ Βαλέσα να ομολογούν ηττοπαθώς ότι νοιώθουν «εξουθενωμένοι» από τον αγώνα τους;

Όχι, δεν το φαντάζεστε. Γιατί οι ηγέτες αυτοί ήταν (και η Σαν Σου Κι εξακολουθεί να είναι) αφοσιωμένοι στον αγώνα τους, γνώριζαν ότι σε αυτούς προσβλέπουν πολλοί άλλοι που δεν έπρεπε να διαψεύσουν• ο τελικός σκοπός τους είχε συνεπάρει τόσο πολύ που υπήγαγαν σε αυτόν τη συνολική τους ύπαρξη. Τέτοιοι ηγέτες δεν μιλούν απλώς για «μάχες», «αγώνες» και «πολέμους» - ζουν μαχόμενοι, αγωνιζόμενοι, πολεμώντας. Δεν σκέπτονται την επόμενη μέρα με όρους σταδιοδρομικής επιβίωσης• το «εθνικό καθήκον» δεν είναι γι αυτούς ρητορικός πομφόλυγας αλλά κατευθυντήριος τρόπος ζωής• η ηττοπάθεια και η «εξουθένωση» είναι πολυτέλειες που δεν επιτρέπουν στον εαυτό τους.

Δεν μπορεί να νοιώθει ένας ηγέτης «εξουθενωμένος»; Ακόμα κι αν το νοιώσει, δεν πρέπει να το κοινολογήσει. Όπως λίγο-πολύ κι ένας γονιός. Όταν έχεις ευθύνη για άλλους, η ελπίδα είναι καθήκον σου. Δεν μπορείς να μεταφέρεις ανεπεξέργαστα την αβεβαιότητα που αντιμετωπίζεις σε αυτούς που σε ακολουθούν. Από τη θέση σου βλέπεις πολύ περισσότερα από τους υπόλοιπους. Τη γνώση σου αυτή πρέπει να τη χρησιμοποιήσεις για να εμπνεύσεις, όχι για να μοιραστείς δήθεν αυθεντικά με τους άλλους τις αγωνίες σου. Ο ρόλος σου υπαγορεύει τη συμπεριφορά σου. Έχεις υποχρέωση να μην απογοητεύσεις αυτούς που προσβλέπουν σε σένα. Ο ηγέτης καθοδηγεί, δεν καλλιεργεί ηττοπάθεια• εμψυχώνει, δεν μεταφέρει απόγνωση.

Μα δεν πρέπει ο ηγέτης να περιγράφει τις δυσκολίες; Μήπως πρέπει να εξωραΐζει την πραγματικότητα; Να καλλιεργεί φρούδες ελπίδες; Όχι, βέβαια. Οι συγκλονιστικότερες στιγμές ενός ηγέτη, οι στιγμές που σφυρηλατεί δεσμούς εμπιστοσύνης με αυτούς που τον ακολουθούν, δεν είναι όταν ωραιοποιεί τα πράγματα, αλλά, αντιθέτως, όταν ονοματίζει τις δυσκολίες: Θυμηθείτε τον Τσόρτσιλ: «δεν έχω τίποτε να σας προσφέρω παρά μόνο ιδρώτα, δάκρυα, και αίμα». Η ελπίδα δεν γεννάται με ενέσεις τεχνητής αισιοδοξίας, αλλά με εμπιστοσύνη στις δυνάμεις μας. Χρέος του ηγέτη είναι να μας πείσει ότι μπορούμε να πιστεύουμε στις δυνάμεις μας, ακόμα κι όταν τα εμπόδια φαίνονται ανυπέρβλητα και το ηθικό μας κλονίζεται. Οι ηγέτες έχουν το ψυχικό σθένος του μαχητή• οι ψευδο-ηγέτες ομολογούν την ήττα τους την ώρα του πολέμου, μη διαθέτοντας, τουλάχιστον, τη γενναιότητα της παραίτησης από το αξίωμά τους. Θέλουν να είναι στρατηγοί στα εύκολα! Μένουν δήθεν από «εθνικό καθήκον», ενώ το μυαλό τους είναι στην πολιτική τους επιβίωση.

Η χώρα εν πολλοίς κυβερνάται από ανθρώπους που δεν πίστεψαν ποτέ σε οτιδήποτε άλλο εκτός από το συμφέρον τους. Χρειάζεται πολύ σοφία για να συμπεράνει κανείς ότι, με τέτοιους στρατηγούς, είναι μάλλον απίθανο να κερδηθεί ο πόλεμος;

Το νερό της Φουκουσίμα

Τετάρτη, 30 Νοεμβρίου 2011. Τα κύρια άρθρα του διεθνούς Τύπου αναφέρονται, φυσικά, στην πρωτοφανή κρίση του ευρώ. Οι πολυεθνικές εταιρίες, πάντοτε εχθρικές στις εκπλήξεις, εντάσσουν ήδη στα σχέδιά τους το σοβαρό ενδεχόμενο κατάργησης του ενιαίου ευρωπαϊκού νομίσματος. Η αβεβαιότητα και η αγωνία κυριαρχούν. Ποιο είναι το πρώτο θέμα στο ελλαδικό κανάλι με τη μεγαλύτερη τηλεθέαση ειδήσεων; Η απουσία των κκ.Αβραμόπουλου και Δήμα από το υπουργικό συμβούλιο της ημέρας, ρεπορτάζ για το σχετικό παρασκήνιο και τα επικριτικά σχόλια «πράσινων» υπουργών, και, φυσικά, έμμεσες υποδείξεις στον πρωθυπουργό! Τέτοιας ποιότητας ΜΜΕ (στην «ευπρεπή» τους μάλιστα εκδοχή!) διαμορφώνουν την κοινή γνώμη στην Ελλάδα…

Αν η αδυναμία της διάκρισης του μείζονος από το έλασσον, αποτέλεσμα μικρονοϊκής εσωστρέφειας, χαρακτηρίζει τη γλώσσα των πλείστων ελλαδικών ΜΜΕ, η ξεδιάντροπη υποκρισία διακρίνει τη γλώσσα των περισσότερων πολιτικών. Τα παραδείγματα είναι άφθονα. Ο Χρυσοχοϊδης διαπιστώνει εμβριθώς ότι «η πολιτική μας οδήγησε σε αδιέξοδο και εθνική ταπείνωση». Ο Πάγκαλος, σε μια δυσεύρετη στιγμή νηφαλιότητας, μας κοινοποιεί τη βαθυστόχαστη γνωμάτευση ότι «το Μνημόνιο απέτυχε γιατί εμείς αποτύχαμε». Η Γεννηματά, σε συζήτηση στη Βουλή για τα σκανδαλώδη δάνεια της Τράπεζας Αττικής στα δύο μεγάλα κόμματα με εγγύηση μελλοντικές κρατικές χορηγίες, δηλώνει πομπωδώς ότι η κρατική χρηματοδότηση είναι «απαραίτητη προκειμένου να θωρακίσουμε το πολιτικό σύστημα απέναντι σε φαινόμενα διαπλοκής»!

Τι διαπερνά τη γλώσσα αυτών των πολιτικών (και αναρίθμητων άλλων); Σωστά: είναι η γλώσσα της υποκρισίας και του αυτο-εξυπηρέτησης. Είναι καινούριο αυτό; Όχι, δεν είναι, αν και η ένταση του φαινομένου είναι μεταβλητή. Οι πολιτικοί είναι υποχρεωμένοι, σε κάποιο βαθμό, να ψεύδονται, να αποκρύπτουν, και να συμπεριφέρονται καιροσκοπικά: απευθυνόμενοι σε διαφορετικά ακροατήρια, ωθούνται να λένε διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικούς ανθρώπους∙ τους ενδιαφέρει να κατισχύσουν σε ένα ανταγωνιστικό πολιτικό παιχνίδι, γι αυτό μεταχειρίζονται τη γλώσσα «στρατηγικά»∙ είναι υποχρεωμένοι να υπερασπίζονται κοινές αξίες (π.χ. δημόσιο συμφέρον), τις απαιτήσεις των οποίων δεν μπορούν με συνέπεια να υπηρετήσουν στον πραγματικό κόσμο, αλλά πρέπει, ωστόσο, να εμφανίζονται ότι υπηρετούν!

Δείτε τη γλώσσα της Γεννηματά. Πρέπει να εμφανιστεί ρητορικά κατά της «διαπλοκής», αφού η διαπλοκή παραβιάζει την αξία της ισονομίας. Το κάνει με περισσή υποκρισία. Αφενός μεν αποσιωπά ότι έχει η ίδια ωφεληθεί από τη διαπλοκή (με ειδική ρύθμιση μετατάχθηκε από την Εθνική Τράπεζα, όπου είχε προσληφθεί, εντελώς αξιοκρατικά εννοείται, το 1986, στις υπηρεσίες της Βουλής, όπου μέχρι πρότινος «εργάζονταν»…), αφετέρου δε αποκρύπτει την κραυγαλέα διαπλοκή μεταξύ του κύριου δανειστή των κομμάτων (της κρατικής Αγροτικής Τράπεζας) και των κομμάτων εξουσίας. Ποιοί διετέλεσαν επί σειρά ετών διοικητές της ΑΤΕ; Ο κ.Λάμπρου, ταμίας κάποτε του ΠΑΣΟΚ, και ο κ.Μηλιάκος, κουμπάρος του Καραμανλή Β’. Η ρητορική κατά της «διαπλοκής» αποσκοπεί να αποκρύψει το φαινόμενο της διαπλοκής! Η υποκρισία είναι η βέλτιστη στρατηγική για έναν πολιτικάντη.

Εκτός από την υποκριτική υπάρχει και η καιροσκοπικά εργαλειακή χρήση της γλώσσας. Η γλώσσα εδώ σημαίνει ό,τι εγώ κάθε φορά θέλω να σημαίνει. Η ομιλία αποσυνδέεται από τον ομιλητή: οι εκάστοτε απόψεις του συνιστούν ανεξάρτητα στιγμιότυπα λόγου, ανάλογα με τη συγκυρία και τις αυτο-εξυπηρετικές προθέσεις του, χωρίς απαιτήσεις συνοχής μεταξύ τους. Ο καιροσκόπος λέει ό,τι κάθε φορά τον συμφέρει να πει. Οι χρήστες της καιροσκοπικά εργαλειακής γλώσσας δεν δεσμεύονται από προηγούμενες θέσεις τους, δεν θεωρούν ότι η μέχρι τώρα διαδρομή τους θέτει αιτήματα αφηγηματικής συνοχής και λογικής συνέπειας, γι αυτό και αισθάνονται ότι μπορούν να ασπάζονται οποιαδήποτε άποψη συγκυριακά τους εξυπηρετεί. Στην καλύτερη περίπτωση, εκλαμβάνουν το λόγο τους ως αφηρημένο επιχείρημα, ανεξάρτητα από τη συγκεκριμένη εκφορά του.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα η γλώσσα των Χρυσοχοϊδη, Πάγκαλου και Βενιζέλου. Οι δύο πρώτοι καθίστανται αίφνης επικριτικοί σχολιαστές των πεπραγμένων της κυβέρνησης Παπανδρέου, στην οποία όχι μόνο συμμετείχαν αλλά όλες τις επιλογές τη οποίας ενθουσιωδώς υποστήριζαν! Ο Βενιζέλος εκφράστηκε ενθέρμως υπέρ του παπανδρεϊκού δημοψηφίσματος («λύτρωση», το χαρακτήρισε!), για να το αποκηρύξει με την ίδια θέρμη την επομένη! Ως καλός δικηγόρος αναλαμβάνει να υπερασπίσει οποιαδήποτε υπόθεση του ανατεθεί ή τον εξυπηρετεί...

Οι χρήστες της καιροσκοπικά εργαλειακής γλώσσας ενδέχεται, ενίοτε, να λένε σωστά πράγματα, πλην όμως, υπάγοντας το λόγο τους στα καιροσκοπικά συμφέροντά τους, μειώνεται δραστικά η πειθώ τους. Γι αυτό έχουμε συχνά την αίσθηση ότι κενολογούν: ο λόγος τους είναι σκηνοθετημένος, δεν εναρμονίζεται με τις βαθύτερες πεποιθήσεις τους, αποσκοπεί σε καιροσκοπικό πλεονέκτημα.
Ο Χρυσοχοϊδης διακηρύσσει ότι «πρέπει επιτέλους να επανακτήσουμε ένα ηθικό πλεονέκτημα», δίχως να αντιλαμβάνεται ότι αυτό δεν αποκτάται με διακηρύξεις αλλά με πράξεις. Όποιος θέλει να πείσει για την εντιμότητά του, δεν τη διακηρύσσει - ζει έντιμα. Όποιος θέλει να αποκτήσει ηθικό πλεονέκτημα, δεν το διατρανώνει - επιβάλλει έγκαιρα στον εαυτό του αντίστοιχες συμπεριφορές, υπάγει το εγώ του σε κάτι ευρύτερο από αυτόν, και αναλαμβάνει το κόστος της μείωσης του καιροσκοπισμού του. Ο βουλευτής του κυβερνώντος κόμματος της Ιαπωνίας, θέλοντας πρόσφατα να πείσει ότι το νερό της Φουκουσίμα είναι πλέον πόσιμο, το πίνει - δεν μας λέει απλώς ότι είναι πόσιμο.

Ο λόγος πείθει όταν συντονίζεται με την κοινή εμπειρία, που θα πει: όταν σαρκώνεται σε αντίστοιχες συμπεριφορές. Οι στυλοβάτες ενός φαύλου πολιτικού συστήματος αδυνατούν βεβαίως να το κατανοήσουν – τους λείπουν οι προσλαμβάνουσες παραστάσεις…

Καιροσκοπισμός, αξιοπιστία, και αξιοπρέπεια

Με τη βόρεια Ευρώπη μας χωρίζει χάσμα νοοτροπίας. Αυτά που γι αυτούς είναι σημαντικά, για μας δεν είναι, και αντιστρόφως. Ο δημόσιος βίος μας διαπερνάται από νοοτροπίες που κυρίως χαρακτηρίζουν μια τριτοκοσμική ή πρώην κομμουνιστική χώρα, όχι μια σύγχρονη ευρωπαϊκή δημοκρατία. Τα παραδείγματα είναι πολλά: άμετρη πόλωση και άνευ ορίων καιροσκοπισμός των κομμάτων• εθνικός κουτσαβακισμός• συχνή αδυναμία επιβολής της νόμιμης κρατικής εξουσίας και, άρα, περιορισμένη κυβερνησιμότητα της χώρας• αναξιοπιστία.. Δείτε, ενδεικτικά, το τελευταίο.

Στο εξωτερικό, η Ελλάδα κατέστη συνώνυμο της αναξιοπιστίας. Την περασμένη δεκαετία κάναμε ένα άλμα: από γραφικοί Ζορμπάδες και πονηροί λαθρεπιβάτες αποκτήσαμε τη φήμη ξεδιάντροπου απατεώνα, μετά τη γελοία «απογραφή» Αλογοσκούφη, τις αθλιότητες με τα «Greek statistics», την απρόθυμη υλοποίηση του Μνημονίου, και, η κορύφωση όλων, το φιάσκο του δημοψηφίσματος. Στα μάτια των εταίρων μας η Ελλάδα δεν συνιστά μια περίπτωση χώρας με την οποία προβλέψιμα μπορείς να συναλλάσσεσαι, αλλά έναν καιροσκόπο που αδυνατείς να εμπιστευθείς.

Αν κυβερνάς ή φιλοδοξείς να κυβερνήσεις, αντιμετωπίζεις ένα καυτό πρόβλημα: την υψηλή αναξιοπιστία της χώρας. Αυτή η αναξιοπιστία ώθησε τους δανειστές μας να ζητούν έγγραφες δεσμεύσεις από τα κόμματα εξουσίας ότι θα εφαρμόσουν την οικονομική πολιτική που απορρέει από τις δανειακές συμβάσεις που έχουμε υπογράψει. Ο Σαμαράς μέχρι πρόσφατα ανθίστατο σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, με τον τρόπο που έχει μάθει εδώ και πάνω από είκοσι χρόνια – τον εθνολαϊκιστικό λεονταρισμό. Είναι θέμα «εθνικής αξιοπρέπειας», έλεγε.

Προσέξτε πόσο ο εθνολαϊκισμός, σταθερή αξία του πολιτικού παιγνίου, εκτρέπει την ορθολογική αναζήτηση στρατηγικής για την επιβίωση της χώρας, σε ψευδο-πατριωτική προάσπιση της «αξιοπρέπειάς» της. Ο πραγματισμός υποχωρεί χάριν μιας, με εγχώρια υλικά, φαντασιακής κατασκευής. Ο ρόλος του θύματος, ο κυρίαρχος τρόπος αυτοκατανόησης που διαπερνά το νεοελληνικό φαντασιακό, μας είναι οικείος και βολικός. Λησμονείται ότι η εθνική αξιοπρέπεια δεν προκύπτει από μόνη της, αλλά κερδίζεται - υπάρχουν προαπαιτούμενα για την επίτευξή της.

Οι εθνολαϊκιστές, εν μέρει από ιδιοτέλεια, εν μέρει από ιδεοληψία, παραβλέπουν ότι οι «πατριωτικές» τους κορώνες είναι άσφαιρα πυρά. Οι υπεύθυνοι κυβερνήτες οφείλουν να ενεργούν με τρόπο που προάγεται η αξιοπιστία της χώρας, αφού η αξιοπιστία θα μας ενισχύσει διαπραγματευτικά και θα συμβάλλει στην επίτευξη ευνοϊκών αποτελεσμάτων που, βαθμιαία, θα μας καταστήσουν διεθνώς υπολογίσιμους και σεβαστούς. Με άλλα λόγια, αν σε ενδιαφέρει πράγματι η αξιοπρέπεια, τότε εσύ πρώτος αναλαμβάνεις δεσμεύσεις, αυτο-περιορίζεσαι, διότι θέλεις να μεταβάλλεις τις προσδοκίες των άλλων παικτών σχετικά με τις μελλοντικές κινήσεις σου. Αλλά για να το κάνεις αυτό πρέπει να διαθέτεις στρατηγική σκέψη, η οποία δεν αποκτάται με πλειοδοσία υποσχέσεων στο πόπολο, αλλά με το ακριβώς αντίθετό της: τη μονομερή στέρηση βαθμών ελευθερίας από τον εαυτό σου. Η οικειοθελής μείωση της καιροσκοπικής σου ικανότητας (αυτό είναι η δέσμευση), προσδίδει αξιοπιστία στις στρατηγικές κινήσεις σου: το κόστος που επωμίζεσαι με τη μονομερή μείωση των επιλογών σου, κάνει τους άλλους να πιστεύουν ότι εννοείς αυτά που λες.

Ότι ο Σαμαράς, ως μελλοντικός πιθανός πρωθυπουργός, δεσμεύτηκε με την επιστολή του μετά από πίεση των δανειστών, καθιστά την κίνησή του άνευ σημασίας στρατηγικά, αφού δεν είχε αυτός το πλεονέκτημα της πρώτης κίνησης, εντασσόμενη σε ένα σχέδιο να αλλάξει τις προσδοκίες των δανειστών. Διαπραγματευτικά ενισχύονται οι δανειστές (αφού επέβαλλαν τους όρους τους) και, φυσικά, μειώνεται η αξιοπιστία του, αφού αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την «αντιμνημονιακή» στρατηγική του. Από το «δεν συναινώ σε λάθος συνταγή» προσχώρησε στην υιοθέτηση των όρων των δανειστών, προσποιούμενος ότι «οι σταθερές θέσεις του δικαιώνονται» (!), ακριβώς όπως ο Παπανδρέου, μετά την εξευτελιστική παραίτησή του, καμώνεται ότι όλα επράχθησαν καλώς!

Η απόκρυψη και η παραπλάνηση είναι συστημικά γνωρίσματα ενός πολιτικού παιγνίου που επί δεκαετίες έχει θεμελιωθεί στην καιροσκοπική απόκτηση πλεονεκτήματος. Με αυτό τον τρόπο, φυσικά, η γλώσσα συσκοτίζει την πραγματικότητα και η αναξιοπιστία-υποκρισία των πολιτικών εντείνεται. Ωστόσο, στη μετα-οθωμανική πολιτική κουλτούρα μας, ουδείς αμφισβητεί τους αρχηγούς για την αναξιοπιστία τους, ενώ όσοι ξεφεύγουν από το μαντρί (όπως ο Μόσσιαλος, διαφοροποιούμενος από τον Παπανδρέου) εγκαλούνται για «προδοσία» και «πατροκτονία»! Οι επιμεριστικές αναφορές (π.χ. στην υποχρέωση στον ευεργέτη) υπερισχύουν των καθολικών αντιλήψεων (τι είναι καλό για τη χώρα;).

Το περίφημο «conflict of loyalties» του Σερ Τζεφρι Χάου, στην κλασική ομιλία παραίτησής του από τη θέση αναπληρωτή πρωθυπουργού της Βρετανίας το 1990, στην Ελλάδα επιλύεται με το γνωστό τρόπο: την υποταγή στον αρχηγό-πασά. Έχει ψυχαναλυτικό ενδιαφέρον ότι αυτοί που κυρίως ρητορεύουν για αξιοπρέπεια δεν διστάζουν να εξευτελίζονται με τις παλινωδίες τους! Ο Βενιζέλος θα μπορούσε να κάνει κάποια διάλεξη και επ΄ αυτού, έχοντας μάθει καλά την τέχνη - τόσο του καιροσκοπισμού, όσο και της παραπλάνησης.

Άνθρωποι που το μόνο που έμαθαν στη ζωή τους είναι να προάγουν καιροσκοπικά τα συμφέροντά τους (κομματικά, φατριαστικά, προσωπικά) δεν μπορούν ξαφνικά να αποκτήσουν την ικανότητα του εθνικά σκεπτόμενου στρατηγικού παίκτη. Ο καιροσκόπος ναρκισσιστής δεν έχει μάθει να επιλέγει, ενοχλείται όταν δεσμεύεται, τα θέλει όλα δικά του. Αλλάζει θέσεις με την ίδια ευκολία που κάνει ρουσφέτια, πιστεύοντας, ο πονηρός, ότι δεν γίνεται αντιληπτός. Φυσικά, έχει λόγο που το κάνει – στη γραφική μας χώρα υπάρχει πάντοτε μια κρίσιμη μάζα ιδιοτελών, αφελών, και ιδεοληπτικών…

Ο ψευτόμαγκας

Είχε μάθει να τρομοκρατεί τα ανώτατα διοικητικά στελέχη της ΔΕΗ με λεκτική βία και προπηλακισμούς, γεγονός που σε οποιαδήποτε ευνομούμενη χώρα θα τον είχε στείλει στη φυλακή. Το ανήμπορο κράτος μας, επιτέλους, συνειδητοποίησε, μετά από πέντε μέρες, ότι η κατάληψη του Κέντρου Έκδοσης Εντολών Διακοπής Ηλεκτροδότησης της ΔΕΗ ήταν παράνομη και χρησιμοποίησε νόμιμη βία για τον τερματισμό της.

Τη σύλληψή του ο κ.Φωτόπουλος θα την καταχωρίσει αναμφίβολα στο βιογραφικό του. Στην Ελλάδα μετράνε οι ψευτομαγκιές – εκλαμβάνονται ως ηρωισμοί από τη λαϊκιστική αριστερά που συνήθως δίνει τον τόνο στην πεζοδρομιακή αναταραχή και, άρα, στα ΜΜΕ. Ο νόμος είναι καλός μόνο όταν δικαιώνει τις αντιλήψεις τους, διαφορετικά είναι «αντιλαϊκός» και «ταξικός». Ο κ. Φωτόπουλος ξέρει καλά ότι δεν θα τιμωρηθεί, όπως δεν τιμωρήθηκε ποτέ κανένας καταληψίας.

Φαντασιώνεται ο κακόμοιρος ότι είναι ένας Λεχ Βαλέσα, ενώ δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια σύγχρονη έκδοση του Χατζηχρήστου που θυμώνει, κορδώνεται για τον προσέξουν, και φωνάζει στους παριστάμενους: «κρατάτε με ρε»! Ένας κρατικοδίαιτος ψευτόμαγκας, που του λείπει η καλλιέργεια αλλά του περισσεύει το θράσος, συνάντησε για πρώτη φορά το χέρι του νόμου. Υποθέτω ότι φίλοι του υπουργοί όπως ο Χρυσοχοϊδης και ο Λοβέρδος θα κάνουν παραστάσεις στον άλλο κοινό τους φίλο υπουργό Παπουτσή, για να τύχει της αβρής μεταχείρισης που αρμόζει στην εμπροσθοφυλακή της εργατικής αριστοκρατίας.

Αν ήταν παλικάρι με αρχές (διαβάστε το όπως θέλετε…), κι όχι απλώς ένας ισχυρός βραχίονας της συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας, θα επιζητούσε τη σύλληψή του και την τιμωρία του. Θα ενεργούσε δηλαδή με βάση τους κανόνες της πολιτικής ανυπακοής, προκειμένου, με την προσωπική του περιπέτεια, να επισύρει την προσοχή της κοινωνίας σε άδικους κατ΄ αυτόν νόμους. Αυτό όμως προϋποθέτει τη διάθεση να αναλάβει το κόστος των πράξεών του, να ταλαιπωρηθεί, να υποστεί τις δυσάρεστες συνέπειες του νόμου. Ο κ.Φωτόπουλος όμως έχει μάθει να παίρνει, όχι να δίνει, να επιβάλλεται, όχι να ταλαιπωρείται.

Σε ανακοίνωσή της η ΓΣΕΕ ζητά - τι έκπληξη! - «ν΄ αφεθούν ελεύθεροι οι συλληφθέντες». Στην Ελλάδα της παρακμής έχουν εκφυλιστεί και οι διαμαρτυρίες: όπως είπε και ο Φωτόπουλος πριν από λίγες μέρες, υποδυόμενος τον Ρομπέν των Δασών, «δεν μας πειράζει να είμαστε χίλιες φορές παράνομοι». Εκ του ασφαλούς φυσικά, δίχως κυρώσεις. Σε ένα εκφυλισμένο κράτος αντιπαρατίθεται μια εκφυλισμένη εργατική αριστοκρατία, η οποία, όπως η συντεχνία των πολιτικάντηδων, θέλει να είναι πάνω από το νόμο. Δεν δεσμεύονται από υπερκείμενες αρχές της έννομης τάξης, την οποία βλέπουν μόνο χρησιμοθηρικά. Γι αυτούς, νόμος είναι ότι λένε οι ίδιοι. Οι Μαυρομιχαλαίοι θα ήταν περήφανοι…

Κράτος για φτύσιμο!

Πόσο δύσκολο είναι να πάρεις αυτό το κράτος στα σοβαρά! Λεφτά δεν έχει αλλά αφήνει πάνω από μισό εκατομμύριο εκκαθαριστικά ανεξέλεγκτα, ενώ ακόμη δεν έχει εισπράξει τους φόρους ακίνητης περιουσίας για το 2009, το 2010 και το 2011! Ανακοινώνει μέτρα, αλλά τα εφαρμόζει λάθος. Επιβάλλει τέλη, αλλά κάνει εξαιρέσεις την τελευταία στιγμή. Λέει και ξελέει. Η αναξιοπιστία που χαρακτηρίζει τη χώρα στο εξωτερικό έχει ρίζες στη βαθιά αναξιοπιστία που διακρίνει τη συμπεριφορά του ελλαδικού κράτους στο εσωτερικό. Φυσικά, δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετικά – η χώρα είναι μία!

Η περίπτωση του τέλους ακινήτων είναι χαρακτηριστική. Ας αφήσουμε προς στιγμήν έξω από τη συζήτηση πόσο βλαπτικό είναι ένα τέτοιο τέλος για μια οικονομία που βρίσκεται για τρίτη συνεχή χρονιά σε ύφεση. Ας μη σχολιάσουμε την ανορθόδοξο μέθοδο ένας κοινωφελής ημικρατικός οργανισμός να εισπράττει τέλη ακινήτων για λογαριασμό του κράτους. Έστω κι έτσι, δεν μπορεί να υπάρξει λίγη σοβαρότητα στην υλοποίηση; Άνθρωποι που έχουν εξαιρεθεί από την καταβολή του τέλους καλούνται να το πληρώσουν πρώτα, και να απαιτήσουν την επιστροφή του αργότερα! Η ΔΕΗ έχει κάνει πληθώρα λαθών στον υπολογισμό του τέλους, βασιζόμενη σε στοιχεία που της έχουν δώσει οι δήμοι. Οι εφορίες δεν μπορούν, λένε, να κάνουν τίποτε και παραπέμπουν τους πολίτες στους δήμους, οι οποίοι με τη σειρά τους τους στέλνουν στις εφορίες και τη ΔΕΗ! Και η ΔΕΗ ανακοινώνει ότι, μετά από αίτημα του υπουργείου Οικονομικών, δεν θα διακόπτει την παροχή ηλεκτροδότησης σε όσους δεν πληρώσουν το τέλος ακινήτων!

Γιατί τότε να πληρώσουμε το τέλος ακινήτων, αφού δεν θα υπάρχουν κυρώσεις; Δεν υπάρχει σοβαρός κίνδυνος να εκφυλισθεί το μέτρο; Κι αν το μέτρο είναι τόσο σημαντικό για την αύξηση των δημόσιων εσόδων, δεν θάπρεπε αξιόπιστα να επιδιωχθεί η είσπραξη του τέλους; Κι όσοι πλήρωσαν το τέλος δεν αδικούνται έναντι αυτών που δεν θα το πληρώσουν, δίχως κυρώσεις;

Βλέπετε τη μεγάλη εικόνα; Ένα κωμικής αναποτελεσματικότητας κράτος που δεν μπορεί να εισπράξει ούτε φόρους και τέλη, ούτε να μαζέψει σκουπίδια, ούτε να επιβάλλει το νόμο για την απαγόρευση του καπνίσματος! Αυτό το κράτος τυραννά τους πολίτες με κάθε τρόπο: τους στέλνει στις ουρές των ταμείων του να σπαταλούν χρόνο για σφάλματα δικά του, ζητά διαρκώς από τους συνεπείς να πληρώνουν για τα σπασμένα των ασυνεπών, αναιρεί τον εαυτό του κάθε φορά που αυξάνεται το πολιτικό κόστος, αδυνατεί να επιβάλλει τη νόμιμη εξουσία του, υποκείμενο στους εκβιασμούς του κάθε Φωτόπουλου, του κάθε Μπαλασόπουλου, του κάθε Κορτσίδη, του κάθε ιδιοτελούς επιχειρηματία.

Είναι ένα κράτος που όχι μόνο συμπεριφέρεται σατραπικά αλλά πάσχει από σύμπλεγμα κατωτερότητας: γνωρίζει την ανικανότητά του, ξέρει ότι του λείπει η πρώτη ύλη της διακυβέρνησης (οι αξιόπιστες πληροφορίες), δεν πιστεύει στην επιβολή της νόμιμης εξουσίας του, και, πανικόβλητο μπροστά στα δύσκολα, ενεργεί σπασμωδικά, δίχως στρατηγική, χωρίς ικανότητα υλοποίησης των αποφάσεών του. Προσποιείται ότι κυβερνά εκδίδοντας φετβάδες, ενώ κλείνει το μάτι σε οποιοδήποτε οργανωμένο συμφέρον ανεβάζει το πολιτικό κόστος. Είναι ένα κράτος για φτύσιμο, σε μια κοινωνία-χυλό που η κύρια μέριμνά της μέχρι τώρα ήταν να βολευτεί με τη μικροαπάτη, το μικροσρουσφετάκι, και τη μικροαυθαιρεσία.

Σε μια κοινωνία ηγεμονικών μικροσυμφερόντων, δεν πρέπει να εκπλήσσει που κυριαρχούν οι «συναλλασσόμενοι» πολιτικάντηδες, οι βλαχοδήμαρχοι, και οι κρατικοδίαιτοι συνδικαληστές. Ούτε πρέπει να εκπλήσσει που το κράτος αδυνατεί να χαράξει μια πολιτική και να εμμείνει σε αυτή. Ένα κράτος που είναι για φτύσιμο, δεν λειτουργεί ως αυθύπαρκτη οντότητα, άγεται και φέρεται από ομάδες πίεσης.

Το πρόβλημα της χώρας δεν είναι ούτε τα Μνημόνια, ούτε η κρίση του ευρώ, ούτε καν οι διεφθαρμένοι πολιτικοί της. Είναι κάτι πολύ βαθύτερο: η μη κυβερνησιμότητα της χώρας. Η αδυναμία της κοινωνίας να συσταθεί ως κοινωνία, ως κάτι δηλαδή πέρα και πάνω από κερματισμένα συμφέροντα και η αδυναμία του κράτους να εκφράσει και να καθοδηγήσει αυτή την κοινωνία. Δεν ξέρω πως η χώρα μπορεί να καταστεί κυβερνήσιμη, ξέρω όμως με σιγουριά πως όσο το κράτος μας είναι για φτύσιμο, τόσο περισσότερο θα απαξιώνεται και τόσο περισσότερο θα ηγεμονεύουν τα οργανωμένα συμφέροντα, επιτείνοντας έτσι τον κερματισμό της κοινωνίας και εντείνοντας την μη κυβερνησιμότητα. Ο κύκλος είναι φαύλος - γι αυτό και η χώρα, σταθερά και βαθμιαία, καταστρέφεται.

Μπορούμε να κάνουμε την οργή μας δύναμη δημιουργίας;

Συνέντευξη του Χαρίδημου Κ. Τσούκα στην εφημερίδα της Λάρισας «Ελευθερία» (Κυριακή, 13 Νοεμβρίου 2011)

1. Πώς κρίνετε τις πολιτικές εξελίξεις της περασμένης εβδομάδας; Μπορούμε πλέον να μιλάμε για πολιτικό προσωπικό χαμηλού επιπέδου με ότι αυτό συνεπάγεται για το μέλλον της χώρας;

Την ποιότητα του πολιτικού προσωπικού την ξέραμε. Όσοι έχουμε την ατυχία να είμαστε Έλληνες πολίτες γνωρίζουμε από πρώτο χέρι με τι ανθρώπους έχουμε να κάνουμε. Τα όσα συνέβησαν την εβδομάδα αυτή επιβεβαιώνουν απλώς το κοινό αίσθημα: ότι δηλαδή την τύχη της χώρας διαχειρίζονται θλιβεροί πολιτικάντηδες, οι οποίοι το μόνο που σκέφτονται είναι η πολιτική επιβίωση. Το φαινόμενο είναι ευεξήγητο. Μια κάστα ανθρώπων λειτουργούν ως ένα κλειστό σύστημα εξουσίας. Έχουν συνταγματικά θεσπισμένο το ακαταδίωκτο, δεν τιμωρούνται για τις παρανομίες τους, μεταχειρίζονται το κράτος σας να είναι οικογενειακό μαγαζί τους. Τα κλειστά συστήματα εξουσίας αποκόπτονται από την πραγματικότητα, οι επιλογές τους τείνουν να είναι εντός ενός προδιαγεγραμμένου πλαισίου σκέψης, λειτουργούν με γνώμονα την με κάθε κόστος επιβίωσή τους. Μια ισχυρή όψη της κομματοκρατίας είναι ο πολιτικός αυτισμός. Οι κομματικές γραφειοκρατίες δεν έχουν κοινωνικά σημεία αναφοράς, αλλά κυρίως την τάση της αυτο-αναφοράς. Μπορεί ο κόσμος να ανησυχεί για το μέλλον της χώρας, να αγωνιά για τη ζωή του, να προσδοκά κάτι διαφορετικό στη νέα κυβέρνηση δήθεν συνεργασίας, αλλά η πρώτη έγνοια του Παπανδρέου Γ’ δεν ήταν να απαλύνει την αγωνία και να δώσει προοπτική, αλλά να προστατεύσει το υφιστάμενο σύστημα εξουσίας του. Γι αυτό και προώθησε αρχικά τον Πετσάλνικο – τον «κολλητό» του - στη θέση του πρωθυπουργού. Οι πρώτες επιλογές είναι και οι πιο αυθεντικές: μας αποκαλύπτουν πως σκέπτονται οι ηγέτες, ποιες είναι οι έγνοιες τους. Για μια ακόμα φορά ο Παπανδρέου Γ’ φάνηκε κατώτερος των περιστάσεων.

2.Θα έχει τελειωμό ο διεθνής διασυρμός της χώρας στο εξωτερικό; Η χώρα μας και ο Έλληνας έχει γίνει το «μαύρο πρόβατο της Ευρώπης».

Από τον 2004 και μετά η Ελλάδα έχει ένα τεράστιο πρόβλημα αξιοπιστίας στην ΕΕ. Η αρχή έγινε το 2004 με τον Αλογοσκούφη που κατήγγειλε την αξιοπιστία των δημοσιονομικών στοιχείων με τα οποία η Ελλάδα έγινε μέλος της ευρωζώνης. Ακολούθησαν τα διαβόητα “Greek statistics”, τα οποία κατέστησαν τη χώρα συνώνυμο της απάτης. Το κακό τρίτωσε με τον Παπανδρέου Γ΄, ο οποίος είχε τη φαεινή ιδέα του δημοψηφίσματος, αιφνιδιάζοντας τους δανειστές μας και σπέρνοντας την αβεβαιότητα στις παγκόσμιες αγορές. 

Να το πω απλά: μας θεωρούν αναξιόπιστους και ανίκανους, με ιστορικό συμπεριφοράς απατεώνα. Η χώρα έχει διεθνώς ξεφτιλιστεί. Όσοι συναλλάσσονται ή επικοινωνούν με ανθρώπους στο εξωτερικό το γνωρίζουν καλά. Ο διασυρμός αυτός δεν νομίζω ότι θα τελειώσει σύντομα. Μπορεί ο κ.Παπαδήμος να είναι ένας ευυπόληπτος πρωθυπουργός, δεν θάλεγα το ίδιο όμως για όλους τους υπουργούς του. Η χώρα θα αποκτήσει καλό όνομα όταν ανακτήσει την αξιοπιστία της και την αξιοπρέπειά της. Οσο στο πολιτικό προσκήνιο κυριαρχούν οι πολιτικάντηδες (όπως συμβαίνει και τώρα με τη νέα κυβέρνηση), η Ελλάδα δεν πρόκειται να ανακάμψει. Οσο θα είμαστε ο επαίτης της Ευρώπης, ένας επαίτης μάλιστα που του αρέσουν οι κουτσαβακισμοί, η χώρα θα διασύρεται. 

3.Εκτιμάτε πώς οι εκλογές θα δώσουν μια λύση ή θα πάμε σε μια παρατεταμένη ακυβερνησία με ότι αυτό συνεπάγεται για το δημοκρατικό μέλλον της Ελλάδας; Η κυβέρνηση σωτηρίας θα δώσει, πιστεύετε λύσεις; Η νέα κυβέρνηση δεν είναι «κυβέρνηση σωτηρίας» αλλά μεταβατική κυβέρνηση. Θα ήταν κυβέρνηση σωτηρίας αν τα κόμματα εξουσίας την υποστήριζαν ενθέρμως και αν είχε ευρεία εντολή. Η νέα κυβέρνηση, πρώτον, είναι η δεύτερη καλύτερη επιλογή (second best) για τα δύο κόμματα εξουσίας• αναγκάστηκαν να την υποστούν, στην ουσία δεν την επιθυμούν (ιδιαίτερα ο Σαμαράς, του οποίου ανατρέπει την «αντιμνημονιακή» στρατηγική). Και δεύτερον, έχει περιορισμένη εντολή – να διαπραγματευθεί τις λεπτομέρειες και να υπογράψει τη δανειακή σύμβαση της 26ης Οκτωβρίου, και να διεξάγει εντολές το συντομότερο δυνατόν. Η νέα κυβέρνηση είναι προϊόν συμβιβασμών: δεν σχεδιάστηκε να κυβερνήσει αλλά να διεκπεραιώσει. Φαίνεται άλλωστε και στη σύνθεσή της. Συνιστά ένα ετερόκλητο μείγμα ανθρώπων, τα οποίο μαγειρεύτηκε στις κομματικές κουζίνες (εξού και η διόγκωσή του στα 48 μέλη!), με κριτήρια όχι την αξιοσύνη και την αποτελεσματικότητα αλλά τις εσωκομματικές και ενδοκυβερνητικές ισορροπίες. Εγνωσμένης ανικανότητας ή φαιδρότητας πολιτικάντηδες παραμένουν, επανήλθαν ή προστέθηκαν. Ευτυχήσαμε να δούμε ξανά τον κ.Τίποτα υπουργό, ο «αντιμνημονιακός» υφυπουργός Οικονομικών θα εξακολουθεί να απολαμβάνει την αφροδισιακή προσφώνηση «κύριε υπουργέ», η κυρία που σταδιοδρόμησε πολιτικά με κύριο προσόν το οικογενειακό επώνυμο συνεχίζει να διατηρεί την ιδιότητα του αναπληρωτή υπουργού, ενώ θα διασκεδάσουμε την πίκρα μας με διάφορους λαϊκιστές και τσαρλατάνους οι οποίοι όταν δεν θυμίζουν τον Χατζηχρήστο μας παραπέμπουν στον Διονύση Παπαγιαννόπουλο!  Δεν γνωρίζω αν οι εκλογές δώσουν λύση. Ξέρω όμως ότι είναι απαραίτητες. Οι πολίτες πρέπει να επιλέξουν αυτούς που θα διαχειριστούν τις μεγαλύτερες αλλαγές που γνώρισε μεταπολεμικά η Ελλάδα. Η κυβέρνηση Παπανδρέου είχε εξαντλήσει το πολιτικό κεφάλαιό της. Η νέα κυβέρνηση θα λειτουργεί περισσότερο ως υπηρεσιακή κυβέρνηση – στην ουσία θα κυβερνά ελάχιστα. Στις εκλογές θα κληθούμε να αναλάβουμε όλοι τις ευθύνες μας. Εκτιμώ ότι δεν θα προκύψει αυτοδύναμη κυβέρνηση και θα υπάρξουν κατ΄ ανάγκην συνεργασίες. Μόνο κυβερνήσεις συνεργασίας μπορούν να αντιμετωπίσουν την κρίση. Κανένα κόμμα μόνο του δεν μπορεί να φέρει εις πέρας τις κολοσσιαίες αλλαγές που απαιτούνται. Η όποια κυβέρνηση συνεργασίας, όμως, θα πρέπει να είναι ουσιαστική και να την επιζητούν στ’ αλήθεια τα συμπράττοντα μέρη. Πρέπει να βασίζεται σε προγραμματικές συγκλίσεις και να έχει συζητηθεί προεκλογικά το ενδεχόμενο σχηματισμού της με την ανάληψη σχετικών δημοσίων δεσμεύσεων. Ευελπιστώ ότι στις επερχόμενες εκλογές θα προκύψουν νέα πολιτικά σχήματα που θα εκφράσουν την αποστροφή των πολιτών στους πολιτικάντηδες που κατέστρεψαν τη χώρα και θα δίνουν συγχρόνως προοπτική για γενναίες μεταρρυθμίσεις προκειμένου η Ελλάδα να γίνει μια σύγχρονη ευρωπαϊκή χώρα, στον σκληρό πυρήνα της ΕΕ. Ελπίζω ακόμα ότι οι μεταρρυθμιστές θα επικρατήσουν στα δύο κόμματα εξουσίας. Τίποτα από αυτά δεν είναι εύκολο. 

4.Ποιες είναι οι ευθύνες των πολιτών σε όλο αυτό το αδιέξοδο; Εκτιμάτε πως ο Έλληνας σήμερα έχει κατανοήσει πως ζει με δανεικά για δεκαετίες; Έχει κατανοήσει πως μια χώρα όταν δεν παράγει τίποτα δεν μπορεί να έχει πλούσιους πολίτες; Ο Έλληνας έχει πλέον καταλάβει ότι όλα αυτά τα χρόνια ζούσε με δανεικά. Ικανοποιούσε το «ελληνικό όνειρο» σε ένα περιβάλλον πλαστής ευημερίας. Βαθιά μέσα του γνωρίζει ότι συνέβαλλε και αυτός στην κατρακύλα. Αφέθηκε να σαγηνευτεί από τους δημαγωγούς. Στάθηκε συχνά απέναντι στη νομιμότητα. Είδε το κράτος ως έναν ξένο μηχανισμό, ο οποίος αξίζει εκμετάλλευση, όχι υποστήριξη. Λεηλάτησε τα «κοινά» όσο του έδιναν οι πολιτικάντηδες την ευκαιρία. Οι διεφθαρμένοι πολιτικοί από πάνω ανέχονταν τη μικρο-διαφθορά των από κάτω, και αντιστρόφως. Ο βρόχος που πνίγει τη χώρα είναι φαύλος. Την ίδια στιγμή, ο πολίτης τελεί σε σύγχυση. Βλέπει τη ζωή του να αναποδογυρίζεται, τον φοβίζει η αβεβαιότητα, αγωνιά σε τι είδους χώρα θα ζήσουν τα παιδιά του. Σε ένα περιβάλλον υψηλής αβεβαιότητας είναι ευεπίφορος στους λαϊκιστές και τους συνωμοσιολόγους. Έχει την τάση να κλείνεται στον εαυτό του και να υιοθετεί μια αμυντική στάση. Από αυτή την άποψη η κοινωνία βρίσκεται σε μια «κρίσιμη κατάσταση». Είναι εξόχως σημαντικό ποια αφήγηση θα επικρατήσει. Ποτέ η Πολιτική, νοούμενη ως διεργασίες για τη συλλογική αυτοκατανόηση και δράση, δεν είχε σημαντικότερο ρόλο. Χρειαζόμαστε ηγέτες να μας εμπνεύσουν, έχουμε ανάγκη από πρότυπα που θα μας συγκινήσουν. Κυρίως, πρέπει να κρατήσουμε την ελπίδα ζωντανή. Με το λόγο μας, την έλλογη δράση μας, την αλληλεγγύη μας. 

5.Ποιο πολιτικό προσωπικό από αυτό που σήμερα υπάρχει μπορεί να δώσει λύσεις; Μπορεί να φέρει πίσω τη χαμένη αξιοπιστία της ελληνικής πολιτικής; Όπως διδάσκει η ιστορία της καινοτομίας, το καινούριο θα προκύψει απροσδόκητα. Το μόνο βέβαιο είναι ότι η πλειονότητα του σημερινού πολιτικού προσωπικού είναι χρεοκοπημένη στη συνείδησή μας. Πρέπει να αναζητήσουμε νέους πολιτικούς ηγέτες, να δούμε με συμπάθεια νέες πολιτικές πρωτοβουλίες, να προβληματιστούμε, γνωρίζοντας ότι αυτή είναι μια ανοιχτή, εν πολλοίς απρόβλεπτη, διαδικασία. Σε περιόδους μεγάλων αλλαγών βιώνουμε υψηλή αβεβαιότητα, ακόμα και υπαρξιακή αγωνία. Ξαναβλέπουμε τον εαυτό μας, τη ζωή μας, τον τρόπο οργάνωσης του συλλογικού βίου μας διαφορετικά. Η αβεβαιότητα μπορεί να αποβεί παραλυτική. Μπορεί όμως να καταστεί αναζωογονητική - η μήτρα νέων εξελίξεων. Όπως έλεγε ο αείμνηστος φιλόσοφος Καρλ Πόπερ, το αυθεντικά νέο δεν περιγράφεται στον ενεστώτα χρόνο – δημιουργείται. Έχουμε το πάθος της δημιουργίας; Νοιώθουμε την ανάγκη να κάνουμε την οργή μας δύναμη αλλαγής; Μπορούμε να κάνουμε τον πόνο μας ελπίδα; Κανείς δεν θα το κάνει για μας. Οι υπεύθυνοι πολίτες πασχίζουν να ορίσουν τη μοίρα τους.

Η δραχμή είναι η μοίρα μας!

«Για σας θα κάνω μια καλύτερη τιμή
Είπε το Τίποτα στο Κάτι
Κι εκείνο το ηλίθιο τόχαψε»
ΚΙΚΗ ΔΗΜΟΥΛΑ

Είχα την ελπίδα ότι η δραχμή θα είναι για τα παιδιά μου ότι ήταν η οκά για μένα: γραφικό στοιχείο στις οικογενειακές αφηγήσεις ενός μακρινού παρελθόντος. Φοβάμαι ότι αυτό θα συμβεί αντιστρόφως: η Ελλάδα του ευρώ θα είναι το αντικείμενο αφηγήσεων των Ελλήνων στο μέλλον.

Θα οδηγηθούμε στη δραχμή όχι τόσο γιατί το επιλέξαμε, όσο γιατί δεν καταφέραμε να το αποφύγουμε. Θα πρόκειται για ένα απρόθετο αποτέλεσμα εμπρόθετων κομματικών-προσωπικών στρατηγικών του πολιτικού προσωπικού. Η διαχείριση της κρίσης σφραγίζεται καθοριστικά από την παθολογία του εγχώριου πολιτικού συστήματος. Μακροχρονίως εθισμένοι στη φαύλη κομματοκρατία πολιτικάντηδες διαχειρίζονται την τύχη της χώρας. Ως αποτέλεσμα, κρίσιμες αποφάσεις λαμβάνονται από διαρκώς δυσμενέστερη θέση.

Το κομματικό παιχνίδι δεν έπαψε να διεξάγεται με όρους μετα-οθωμανικής πολιτικής κουλτούρας: συγκρουσιακά, καιροσκοπικά, εγωκεντρικά, παλαιοκομματικά. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, οι κομματικοί παίκτες προωθούν ιδιοτελείς στρατηγικές, οι οποίες αργότερα τους εγκλωβίζουν, ωθώντας τους είτε στην εμμονή σε προγενέστερες επιλογές (π.χ. πόλωση), είτε στην απόκρυψη, τη φενάκη, και την υποκρισία. Ακολουθώντας ο καθένας το βέλτιστο γι αυτόν συμφέρον επιφέρει κακά αποτελέσματα για όλους. Το εθνικό συμφέρον πλήττεται, η χώρα καταστρέφεται. Οι συνέπειες είναι τόσο οδυνηρές όσο είναι αναπότρεπτες.

Εδώ και δύο χρόνια, τα επώδυνα μέτρα πασχίζουν να υλοποιήσουν κυρίως άνθρωποι που θήτευσαν στη σχολή του φαύλου ανδρεοπαπανδρεϊκού λαϊκισμού. Φυσικά, δυσκολεύονται λίγο… Ο Σαμαράς, όπως ο Παπανδρέου το Μάρτιο 2009, επιλέγει την άμετρη σύγκρουση. Βασίζει τη στρατηγική του στην πολωτική («αντιμνημονιακή») αντιπαράθεση και στο μύθο της «επαναδιαπραγμάτευσης» με τους δανειστές. Πόσο έωλη ήταν αυτή η στρατηγική αποδείχθηκε όταν αναγκάστηκε να την εγκαταλείψει, αποδεχόμενος τελικά τη συμφωνία της 26ης Οκτωβρίου.

Για να μπορείς να επαναδιαπραγματευθείς με τους δανειστές σου πρέπει να είσαι σε θέση να το κάνεις. Να έχεις ανακτήσει την αξιοπιστία σου, να μην είσαι μακριά από τους στόχους σου, να οικοδομείς συμμαχίες. Μόνον έτσι συσσωρεύεις πολιτικό κεφάλαιο. Αν ο Σαμαράς εννοούσε πράγματι την «επαναδιαπραγμάτευση» θα απαιτούσε (δεν θα ανεχόταν, όπως τώρα!) συγκυβέρνηση με τον Παπανδρέου εδώ και καιρό. Θα μειωνόταν έτσι η πολιτική ένταση και η συνακόλουθη αβεβαιότητα. Κυρίως, όμως, θα θραύονταν ένας βασικός πυλώνας της πολιτικής κουλτούρας: η πολωτική σύγκρουση. Δεν το έκανε, προτίμησε την πεπατημένη: άμετρη αντιπαράθεση προς ίδιον κομματικό όφελος.

Αποκαλυπτικό της πολιτικής παθολογίας είναι πόσο παλαιοκομματικά αντιμετωπίζονται οι αρχηγοί των δύο κομμάτων εξουσίας, μετά την προφανή αποτυχία των στρατηγικών επιλογών τους. Ουδείς τους αμφισβητεί! Μετά το φιάσκο του δημοψηφίσματος, η «αντιμνημονιακή» στρατηγική Σαμαρά κατέρρευσε, αλλά αυτό δεν ομολογείται, ούτε ο ίδιος πιέζεται να παραιτηθεί• το κομματικό λεξιλόγιο γίνεται όλο και πιο φενακιστικό, η δοξολογία του αρχηγού εντείνεται. Με την πρόταση του δημοψηφίσματος, ο Παπανδρέου επέδειξε κολοσσιαία ακρισία. Η όποια διαφωνία μερικών «μεταρρυθμιστών» υπουργών του περιορίστηκε σε ιδιωτικές, ακατάληπτα στρογγυλεμένες, δηλώσεις. Το υπουργικό συμβούλιο αποφάσισε ομοφώνως να συνταχθεί με την πρόταση για δημοψήφισμα! Ουδείς όρθωσε το ανάστημά του. Οι λίγοι βουλευτές που επέκριναν τον πρωθυπουργό, του έδωσαν παρ΄ όλα αυτά ψήφο εμπιστοσύνης. Τέτοια συνέπεια! Κανείς δεν θέλει να ρισκάρει τη θεσούλα του!

Σε ένα παλαιοκομματικό παιχνίδι, οι «παίκτες» δεν ενοχλούνται να χάνουν, όχι μόνο το ηγετικό ανάστημά τους, αλλά και την αξιοπρέπειά τους ― ακόμη και την αίσθηση του γελοίου. Δεν εκπλήσσει: η ηγετική επάρκεια, η σοβαρότητα και η αξιοπρέπεια δεν είναι μόνο ατομικά επιτεύγματα αλλά και συλλογικά κατορθώματα - απηχούν συλλογικές αξίες. Αν η εικόνα της πολιτικής μας ζωής είναι τόσο σουρεαλιστική, είναι γιατί κυριαρχείται από άμετρα καιροσκοπικές-εγωκεντρικές επιλογές. Όλα λέγονται και ξελέγονται• το μόνο για το οποίο δεσμεύονται άρρητα οι «παίκτες» είναι η προώθηση του ιδίου συμφέροντος. Δεν υπάρχει συνέπεια, ειρμός στις κινήσεις τους, δεν συμπεριφέρονται με βάση κάποιες κοινές παραδοχές, δεν υπάγουν τις αποφάσεις τους σε υπερκείμενες αξίες και πρακτικές. Λειτουργούν ως «ιδιώτες». Ο αυτοεξευτελιστικός εκφυλισμός είναι η λογική απόληξη του πολιτικού αυτισμού.

Αν η Θάτσερ αμφισβητήθηκε επιτυχώς από το κόμμα της το 1990, αυτό συνέβη επειδή, αφενός μεν τα κόμματα στη Βρετανία δεν θεωρούνται προέκταση του αρχηγού, αφετέρου δε τα σημαίνοντα στελέχη τους δεν αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως υπηρέτες του Αρχηγού αλλά ως αυτόφωτα πολιτικά όντα, για τα οποία η αξιοπρέπεια συμπληρώνει τη φιλοδοξία. Σε μια τέτοια έλλογη πολιτική κουλτούρα κατέστη δυνατόν για τον τότε αναπληρωτή πρωθυπουργό Τζέφρι Χάου να διαφωνήσει με την πρωθυπουργό του και να παραιτηθεί, εκφωνώντας μια ιστορική πλέον ομιλία στη Βουλή. Ο αρχηγός ηγείται, αλλά και αμφισβητείται.

Σε μας κυριαρχεί η μετα-οθωμανική δουλικότητα. Μετά την τελευταία ομιλία του Παπανδρέου στο υπουργικό συμβούλιο, ομάδα υφυπουργών του παρέδωσε το εξής σημείωμα: «Πρόεδρε, σήμερα, εκτός από τη μεγαλοψυχία σας, πάνω στο τραπέζι θα είναι και η αξιοπρέπεια του Παπανδρέου και η ιστορία της δημοκρατικής παράταξης. Είμαστε όλοι μαζί σου». Πολυχρονεμένε μας πασά ευχαριστούμε που υπάρχετε! Χάρη σε σας υπάρχουμε κι εμείς!

Η Ελλάδα της δραχμής θα θυμάται με ευγνωμοσύνη τους κυρίους Δόλλη, Μπόλαρη, Πεταλωτή, Ρόβλια και τόσους άλλους υπηρέτες του Μεγάλου Ηγέτη. Να θυμηθούν μόνο να κλείσουν το φως βγαίνοντας. Στην Ελλάδα της δραχμής υπάρχει έλλειψη ηλεκτρικού…

Ο μοιραίος πρωθυπουργός…

(Δημοσιεύθηκε στην «Καθημερινή», 30/11/2011. Παρακαλώ διαβάστε το υπό το φως των πρόσφατων εξελίξεων)

Αν η κοινωνία, κατ’ ελάχιστον, εκφράζει ένα πνεύμα τιθάσευσης των αντιπαλοτήτων, λειτουργικής ευταξίας, και στοιχειώδους κανονικότητας, η ελλαδική κοινωνία καταρρέει μπροστά στα μάτια μας, αποσυντίθεται. Το χειρότερο: δείχνουμε ανήμποροι να κάνουμε κάτι! Μοιάζουμε με τους ζαλισμένους επιβάτες αεροπλάνου που πέφτει. Ο πιλότος έχει πάθει καρδιακή προσβολή και τα αεροπλάνο χάνει ύψος ταχύτατα. Νοιώθουμε τον ίλιγγο της πτώσης, βιώνουμε την υπαρξιακή αγωνία των τελευταίων στιγμών, ελπίζουμε ο Θεός να βάλει το χέρι του, αλλά τίποτα δεν μπορεί, πλέον, να ακυρώσει το νόμο της βαρύτητας.

Παρά τις τεράστιες δυσκολίες διαχείρισης της πρωτόγνωρης κρίσης, δεν ήταν αναπόφευκτο να φτάσουμε εδώ. Ο αείμνηστος ψυχοθεραπευτής Πολ Βατζλάβικ έλεγε ότι τα προβλήματα που κάθε φορά διαχειριζόμαστε, τα έχουμε εν μέρει συν-δημιουργήσει με προγενέστερους χειρισμούς μας. Η διαδικασία χειρισμού ενός αρχικού προβλήματος σταδιακά μεταβάλλει το ίδιο το πρόβλημα. Η κρίση ελλείμματος και χρέους του 2009 δεν ήταν απαραίτητο να εξελιχθεί σε κρίση επιβίωσης της χώρας το 2011. Τι πήγε λάθος;

Πολλά και διάφορα, κυρίως όμως η ελλειμματική ηγεσία. Είχαμε την ατυχία, σε κρίσιμες στιγμές, να έχουμε λάθος ανθρώπους στο πηδάλιο. Κάποιοι είχαν εγκαίρως προειδοποιήσει: ο Καραμανλής Β’ και ο Παπανδρέου Γ’ κατέστησαν ηγέτες εξαιτίας, κυρίως, του επωνύμου τους. Πρόκειται για κραυγαλέες περιπτώσεις αναξιοκρατίας, στενά συνυφασμένες με τη μετα-οθωμανική κουλτούρα του «πολυχρονεμένου πασά», που διαπερνά τη χώρα και, πρωτίστως, τα κόμματα. Παγιδευμένοι σε αυτή τη νοο-τροπία, ξελογιαστήκαμε και αφεθήκαμε στους δημαγωγούς. Τώρα πληρώνουμε το βαρύ λογαριασμό.

Ενώ η χώρα διαλύεται, ο πρωθυπουργός με το αμήχανο βλέμμα, το τρομαγμένο ύφος, και τα ετοιμόρροπα ελληνικά, μας ζητά να «προχωρήσουμε σε αναγέννηση» - με αυτόν φυσικά επικεφαλής! Τόσο καταλαβαίνει… Δεν βιώνει τις λέξεις που εκστομίζει, γι αυτό και δεν μπορεί να τις συνδέσει με την κοινή εμπειρία. Όλο και περισσότερο θυμίζει εκείνους τους τριτοκοσμικούς ή κομμουνιστές ηγέτες, οι οποίοι αδυνατούν να καταλάβουν γιατί ο κόσμος στρέφεται οργισμένα εναντίον τους. Ζει σε ένα παράλληλο σύμπαν!

Η αίσθηση της πραγματικότητας, λέει ο Ησαϊας Μπερλίν, είναι η σημαντικότερη αρετή ενός πολιτικού. Ο Παπανδρέου Γ’ δεν την είχε ποτέ του. Το έχω αναλύσει επανειλημμένα: ο Γιώργος Παπανδρέου είναι ένας βαθιά ελλειμματικός ηγέτης. Κάνει μια δουλειά που εμφανώς τον δυσαρεστεί. Την κάνει γιατί, ως γόνος δυναστείας, το επιτάσσει η οικογενειακή παράδοση. Η τραυματική σχέση με τον αμοραλιστή πατέρα του τον έχει σημαδέψει: ο Γιώργος χρειάζεται αποδοχή, κάτι που δεν του έδωσε ποτέ ο Ανδρέας. Θέλει να είναι συμπαθής κι αυτό εξυπηρετείται με τη δουλικότητα που εισπράττουν απο τους «πληβείους» οι ισχυρές πολιτικές οικογένειες στη μετα-οθωμανική Ελλάδα. Η «σοσιαλιστική» ιδεολογία είναι το περίτεχνο περιτύλιγμα μιας εύθραυστης προσωπικότητας που λαχταρά την αποδοχή, υποσχόμενος, τάζοντας, «αναδιανέμοντας». Η πριγκηπική νοοτροπία και η ανασφάλειά του τον ωθούν να είναι στο κέντρο πολλών αενάως ανασχηματιζόμενων κύκλων συμβούλων, «φίλων», αυλικών. Όντας στο κέντρο, δίχως θεσμικούς περιορισμούς, τονώνεται το εγώ του, αισθάνεται λιγότερο ανασφαλής.

Τον τελευταίο ενάμιση χρόνο, ο άνθρωπος αυτός κλήθηκε να πάρει τις πιο δύσκολες αποφάσεις που πήρε μεταπολεμικά Έλληνας πρωθυπουργός. Τις ανέβαλλε διαρκώς, επιδεινώνοντας δραματικά το δημοσιονομικό πρόβλημα. Οι αποφάσεις τελικά λαμβάνονταν, αλλά από κάθε φορά δυσχερέστερη θέση. Το ίδιο και οι αποφάσεις της ηθικά απονομιμοποιημένης Βουλής. Η κοινοβουλευτική ομάδα του κόμματός του, ευγνώμονες οι περισσότεροι που τους δόθηκε η δυνατότητα να υπηρετήσουν στην οικογενειακή επιχείρηση του ιδρυτή, νοιάζονται κυρίως για τη δική τους επιβίωση. Ψελλίζουν κάποιες αντιρρήσεις για το θεαθήναι, αλλά δεν δρουν, μόνο φλυαρούν. Αν ο ηγέτης τους δεν αισθάνεται τη γλώσσα του, οι υπάλληλοί του τη χρησιμοποιούν φενακιστικά: για να συγκαλύψουν τις ευθύνες τους. Καλούν τον πρωθυπουργό να πάρει «πολιτικές πρωτοβουλίες», ακριβώς για να μην αναλάβουν αυτοί τις δικές τους – να τον αλλάξουν.

Όπως στη ζωή, έτσι και στην πολιτική ο αριστοτελικός «καιρός» (το τάιμινγκ) είναι το παν. Ο Παπανδρέου δεν διαπραγματεύθηκε ποτέ με τους δανειστές μας, δεν πάσχισε να καταστήσει τη χώρα αξιόπιστο συνομιλητή, δεν κυβέρνησε με τους καλύτερους. Ένα καχεκτικό εγώ χρειάζεται τη διαρκή επιβεβαίωση των κολάκων. Κάθε ανασχηματισμός του ήταν χειρότερος από τον προηγούμενο. Η χώρα βούλιαζε, τα ταμεία άδειαζαν, και ο πολυχρονεμένος πασάς έκανε υφυπουργούς Οικονομικών τον Κουσελά και τον Οικονόμου! Άνθρωποι του κομματικού σωλήνα και της οικογενειακής αυλής, εγνωσμένης ανικανότητας πολιτικοί, διετέλεσαν ή παραμένουν υπουργοί μια δήθεν κυβέρνησης «πολέμου»! Βόλεψε φίλους και κομματανθρώπους σε δημόσιες θέσεις - τον Μίχα στον ΕΦΕΤ, τη Μπιρμπίλη στον ΟΟΣΑ, τον Σπυρόπουλο στο ΙΚΑ, κοκ – μην παραλείποντας να μας κάνει και το απαραίτητο εκπολιτιστικό κήρυγμα περί «αλλαγής νοοτροπίας»!

Η Ελλάδα γι αυτόν είναι χώρα διακοπών, με υπέροχες θάλασσες, αισθησιακή χλωρίδα, γραφικούς ιθαγενείς και, κυρίως, όμορφα τοπία για φωτογραφίες. Μόνο ένας τουρίστας θα εξήγγειλε το οδυνηρό Μνημόνιο με φόντο το γραφικό λιμάνι του Καστελόριζου! Η χώρα ως καρτ ποστάλ! Όταν δεν έχεις βιωματικούς δεσμούς με τη χώρα που κυβερνάς, όταν δεν παθιάζεσαι με τον τόπο, όταν δεν έχεις αίσθηση της πραγματικότητας, όταν στερείσαι αυτογνωσίας, αυτοπεποίθησης και προσόντων, αναλώνεις την ψυχική σου ενέργεια κυρίως στην προσποίηση – προσποιείσαι ότι κυβερνάς, καμώνεσαι ότι ηγείσαι. Στο κενό βλέμμα του Παπανδρέου Γ΄ καθρεφτίζονται τα ερείπια της χώρας. Πώς θα διαχειριστούμε την καταστροφή;

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ

www.koinonikossyndesmos.com

Ιδρυτική Διακήρυξη


Η φοβερή κρίση που πλήττει σήμερα την Ελλάδα αποδεικνύει καθημερινά ότι τα πολιτικά κόμματα και τα στελέχη τους, με λιγοστές φωτεινές εξαιρέσεις, είναι ανεπαρκή, ανίκανα να ανταποκριθούν στη σοβαρότητα των περιστάσεων.
Αυτό το επικίνδυνο για τη δημοκρατία μας γεγονός θέτει επιτακτικά σε όλους τους πολίτες το αίτημα να αναλάβουν ενεργότερο ρόλο για το μέλλον τους. Μπροστά στην κατάσταση αυτή, εμείς, μια ομάδα Ελληνίδων και Ελλήνων που δεν αντέχουμε πια να παρακολουθούμε με σταυρωμένα τα χέρια τον τόπο μας να καταστρέφεται, αποφασίσαμε να ιδρύσουμε τον Κοινωνικό Σύνδεσμο, ως όργανο έκφρασης των αγωνιών και, κυρίως, των ελπίδων μας.

Προερχόμαστε από όλες τις γωνιές της χώρας κι από ευρύ επαγγελματικό, κοινωνικό και μορφωτικό φάσμα. Διαφορετικές είναι και οι πολιτικές διαδρομές μας. Ορισμένοι δεν ασχοληθήκαμε ποτέ ενεργά με τα κοινά, κάποιοι μετείχαμε σε μη κομματικούς φορείς, ενώ άλλοι υπήρξαμε στο παρελθόν μέλη κομμάτων. Τώρα, όμως, μας ενώνει όλους η απόφαση να αναλάβουμε την ευθύνη που μας αναλογεί για την εθνική ανόρθωση.
Ο Κοινωνικός Σύνδεσμος έχει ως σκοπό να προωθήσει την πληροφόρηση, το διάλογο και, κυρίως, τη δράση, ώστε η κοινωνία των πολιτών να ενεργοποιηθεί και να αναλάβει θετικές πολιτικές πρωτοβουλίες.

1. Η κρίση και οι κίνδυνοι
Η παραλυσία της πολιτικής απειλεί τη χώρα με τον κίνδυνο μιας αυριανής οικονομικής καταστροφής -καταστροφής που θα μας ρίξει σε συνθήκες αδιανόητης φτώχειας και εξαθλίωσης. Την εξαθλίωση τη ζουν ήδη οι άνεργοι και οι κοινωνικά αποκλεισμένοι, ενώ κινδυνεύουν να περιπέσουν σ’ αυτήν μεγάλες ομάδες πολιτών, από διάφορες οικονομικές τάξεις.

Ήδη σήμερα βιώνουμε την αποσύνθεση του κράτους και την ανεξέλεγκτη επέκταση της ανομίας κάθε είδους -από το μεγάλο οικονομικό έγκλημα και την αντι-κοινωνική βία των οργανωμένων συμφερόντων ως την κοινή εγκληματικότητα που έχει μεταμορφώσει σε ζούγκλα μια χώρα που ήταν πριν λίγα χρόνια όαση ανθρωπιάς και ασφάλειας. Οι Ελληνίδες και οι Έλληνες συνειδητοποιούν καθημερινά, με απόγνωση, ότι ζουν σε ένα κράτος ανάξιο να εφαρμόσει στοιχειωδώς την έννομη τάξη, δηλαδή την αναγκαία συνθήκη της κοινωνικής ειρήνης, ανίκανο να ανταποκριθεί στο στοιχειώδες καθήκον της σωστής επιτήρησης των συνόρων του, άβουλο παρατηρητή των εξελίξεων, εξωτερικών και εσωτερικών. Αποτέλεσμα είναι ο κοινωνικός ιστός να διαλύεται και μεγάλα τμήματα του πληθυσμού να πέφτουν εύκολα θύματα της ιδεολογικής αλλοτρίωσης που θεωρεί τον καταστροφικό μηδενισμό ή την απάθεια αποδεκτές πολιτικές αντιδράσεις.

Όμως, με όλα της τα δεινά, η κρίση έκανε ένα μεγάλο καλό: αποκάλυψε σε όλη του την τραγική έκταση τον πυρήνα της εθνικής μας παθολογίας. Η παραγωγική βάση έχει συρρικνωθεί, ενώ έχουν διογκωθεί το δυσλειτουργικό, αναποτελεσματικό και συχνότατα διεφθαρμένο πελατειακό κράτος -γέννημα-θρέμμα της κομματοκρατίας- καθώς και η παρασιτική οικονομία που αυτό εξέθρεψε και συντηρεί. Τα εισοδήματα που παρέχει το κράτος, είτε νόμιμα είτε παράνομα, από τα κέρδη μεγάλων επιχειρηματιών μέχρι και τα πενιχρά, αλλά συχνά μη δικαιολογημένα επιδόματα, έγιναν η ατμομηχανή μιας πλασματικής ανάπτυξης, ενώ η ανταγωνιστική παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών παρέμεινε ισχνή.

Το πρόβλημα είναι, βέβαια, παλιό. Όμως, ενώ οι δύο μεγάλες πολιτικές κατακτήσεις της Μεταπολίτευσης, δηλαδή η είσοδός μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η ένταξή μας στην ΟΝΕ, είχαν δημιουργήσει τις ευκαιρίες και είχαν προσφέρει τα μέσα για να το λύσουμε, το κομματικό σύστημα αγνόησε επιδεικτικά τις ευκαιρίες, ενώ με τη συνέργεια του πελατειακού κράτους και των συμφερόντων που αυτό εξυπηρετεί, καταχράστηκε προκλητικά τα μέσα, με αποτέλεσμα η διπλή ευρωπαϊκή μας ένταξη, αντί να λειτουργήσει ως ευκαιρία για ανασυγκρότηση, να γιγαντώσει το παλιό πρόβλημα—που είναι και η αιτία της σημερινής κρίσης—κρύβοντας τις ολέθριες συνέπειές του πίσω από την απατηλή εικόνα μιας πλασματικής ευημερίας.

Ο οικονομικός καταποντισμός της Ελλάδας συνδυάζεται με την απόλυτη απαξίωσή της στον ευρωπαϊκό χώρο. Η Ελλάδα, από την ημέρα της ένταξής της στην Ευρώπη, πολιτεύτηκε αποδεχόμενη επισήμως τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, αλλά εμμένοντας ουσιαστικά στην εσωστρεφή νοοτροπία της. Αποτέλεσμα είναι ότι αντί να πλησιάσει την υπόλοιπη Ευρώπη, απομονώθηκε από αυτήν πολιτικά και κοινωνικά, έτσι ώστε να διαφοροποιούμαστε σήμερα ακόμη κι από τις εκείνες χώρες της Ένωσης που αντιμετωπίζουν τα ίδια ή αντίστοιχα προβλήματα με εμάς, κινδυνεύοντας πλέον να βρεθούμε όχι μόνον έξω από την Ευρωζώνη, αλλά ακόμα και από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Καθοριστικό ρόλο σε αυτό το κατρακύλισμα έπαιξε η κυριαρχία μιας νοοτροπίας διεκδικήσεων και παροχών—εκφυλισμένο αντίγραφο ιδεών που γεννήθηκαν σε άλλους καιρούς, με άλλες ανάγκες και προβλήματα—που εδώ και μερικές δεκαετίες διέβρωσε όλο το πολιτικό σύστημα και κυριάρχησε στη συνείδηση πολλών πολιτών. Ορίζοντας τον πολίτη ουσιαστικά ως αντίπαλο και όχι ως μέρος της πολιτείας, η νοοτροπία αυτή επέβαλε ως μοναδική εκδοχή του κοινωνικού διαλόγου τη γλώσσα των δικαιωμάτων και των απαιτήσεων. Όμως, σε μια πλουραλιστική δημοκρατία με υπεύθυνους πολίτες, τα δικαιώματα πηγαίνουν χέρι-χέρι με τις υποχρεώσεις. Παραγράφοντας αυτή τη βασική αρχή, αφήσαμε να κυριαρχήσει στη δημόσια ζωή ο χειρότερος εαυτός μας, με όλα τα τραγικά συνεπακόλουθα. Θεωρήσαμε ότι το κράτος είναι κάτι ξένο από εμάς και επιδοθήκαμε στη λεηλασία των κοινών αγαθών. Το γενικό συμφέρον αντικαταστάθηκε από σχέσεις πελατείας και ιδιοτέλειας. Πολλές φορές ενεργήσαμε σα να μην αγαπάμε την πατρίδα μας.

Η δημοκρατία, όμως, όπως εφεύρεθηκε σ’ αυτόν τον τόπο, είναι ένα πολίτευμα που αποδέχεται την τραγική φύση της ανθρώπινης πράξης -που σημαίνει την ωριμότητα, αλλά και την αποδοχή της ευθύνης, που είναι το βαρύ τίμημα της ελευθερίας. Δεν μπορούμε συνεχώς να μεμφόμαστε κάποιον άλλο για τις επιλογές μας. Για να προχωρήσουμε, πρέπει να κοιτάξουμε τον εαυτό μας στον καθρέφτη και να αναλάβουμε τις ευθύνες μας.

2. Το όραμά μας
Είναι κατανοητή η οργή και η απελπισία των πολιτών μπροστά στη δεινή κατάσταση που αντιμετωπίζουμε σήμερα. Όμως, αν θέλουμε να πάμε μπροστά, πρέπει να αφήσουμε τέτοια αισθήματα πίσω μας και να τα μετατρέψουμε σε θετικό όραμα και έργο. Γιατί, όσοι αγαπούμε αυτό τον τόπο, γνωρίζουμε ότι οι Ελληνίδες και οι Έλληνες διαθέτουμε τεράστια αποθέματα φιλοπατρίας και δημιουργικότητας. Αποθέματα που αν ενεργοποιηθούν αποτελεσματικά μπορούν να αποτελέσουν τον άξονα μιας νέας εθνικής ανόρθωσης.

Το όραμα που εμπνέει τον αγώνα της ανόρθωσης είναι κοινό για τους περισσότερους συμπολίτες μας, έστω κι αν δεν το εκφράζουμε πάντα όλοι με τα ίδια λόγια. Θέλουμε την Ελλάδα μια πραγματική ευρωπαϊκή δημοκρατία, με ξεκάθαρη διάκριση εξουσιών, με σύγχρονο κοινωνικό κράτος, με θεσμούς που να εγγυώνται την ασφάλεια και τη δικαιοσύνη για όλους τους πολίτες. Για να κυριαρχήσει, όμως, το όραμα αυτό στην ψυχή μας και να γίνει πράξη, δεν μπορεί να οδηγείται από την τυφλή μίμηση ξένων προτύπων. Πρέπει να αποζητά τη δημιουργική τους αφομοίωση, με οδηγό τις καλές μας όψεις -αυτές που μας κάνουν, πέρα και πίσω από την οργή και την απελπισία, να αγαπάμε βαθειά τον τόπο μας. Οι καλές αυτές όψεις δεν είναι άλλες από τις αρετές που δείχνουμε στις ωραιότερες στιγμές μας, δηλαδή η υγιής, δημιουργική ατομικότητα που δεν αντιμάχεται την κοινωνία, αυτή που εκφράζει μοναδικά η λέξη "μεράκι", αλλά και η άλλη της όψη, η αλληλέγγυα συλλογικότητα που βασίζεται στο φιλότιμο, αυτή που ενσαρκώνεται στην ανοιχτόκαρδη ελληνική παρέα, που δεν πνίγει, αλλά στηρίζει το άτομο. Οι Ελληνίδες και οι Έλληνες ξέρουμε και θέλουμε να δουλεύουμε σκληρά. Είμαστε πολυμήχανοι, εξωστρεφείς και φιλοπρόοδοι, νοιαζόμαστε για τους κοντινούς ανθρώπους μας. Κι η πιο μεγάλη απόδειξη για τούτο είναι το πόσο διαπρέπουμε όταν βρισκόμαστε έξω από το διαλυτικό σύστημα της σημερινής Ελλάδας, στο εξωτερικό, σε χώρες που παρέχουν σταθερότητα και λειτουργούν με νόμους που εγγυώνται την κοινωνική συνοχή. Αυτές οι αρετές είναι που πρέπει να μας οδηγήσουν να χτίσουμε μια κοινωνία φιλελεύθερη, αλλά με κανόνες, που δεν θα μετατρέπει τη φιλία σε σχέση πελατειακή και τη συγγένεια σε προνόμιο, που θα διαλέγεται με τον κόσμο χωρίς να χάνει τη δική της φωνή.

Στην ψυχή μιας τέτοιας ανορθωτικής προσπάθειας πρέπει να πάλλει η παιδεία, αυτή ακριβώς που τις τελευταίες δεκαετίες κακοποιήσαμε βάναυσα. Η παιδεία που φωτίζει τον άνθρωπο και πλουτίζει την κοινωνία, αυτή που για να την προσφέρουν στα παιδιά τους κάνουν τις μεγαλύτερες θυσίες οι Ελληνίδες και οι Έλληνες γονείς, δείχνοντας έμπρακτα την πίστη τους στην αξία της.

Αλλά, βέβαια, το αίμα που τρέφει τη χώρα είναι η οικονομία -και οικονομική ανόρθωση σημαίνει σήμερα καταρχάς κάλυψη του παραγωγικού ελλείμματος. Σημαίνει, κυρίως, μετάβαση σ’ ένα οικονομικό υπόδειγμα εξωστρεφές και ανταγωνιστικό. Μόνον αυτό ταιριάζει σε μια κυρίαρχη, δημοκρατική χώρα. Στο εξής θα πρέπει να αξιοποιούμε την ένταξή μας στην Ευρώπη, αλλά και κάθε διεθνή μας συνεργασία, όχι—όπως μέχρι σήμερα—για ενίσχυση του παρασιτισμού και της απραξίας, αλλά για να τοποθετηθούμε στην παγκόσμια οικονομία με ένα δικό μας μοντέλο παραγωγής. Να αξιοποιήσουμε τις ευκαιρίες που δίνει ο τόπος, τις ιδιαιτερότητες των αρετών μας, τη μικρή κλίμακα και τους ανοιχτούς ορίζοντες που ανέκαθεν χαρακτήριζαν ένα μέρος του Ελληνισμού, αξιοποιώντας τις και για την προσωπική προκοπή, αλλά και για το καλό του τόπου.
Παντού στην Ελλάδα υπάρχουν παραγωγικές δυνάμεις, φυλακισμένες τόσα χρόνια από το υπερτροφικό κράτος, τη γραφειοκρατία, τη διαφθορά και την κακή μεταπολιτευτική νοοτροπία που περιγράψαμε. Δυνάμεις ζωντανές και καινοτόμες. Μόνον αν απελευθερωθούν, κάνοντας τόπο στη δημιουργικότητα, την επινοητικότητα, το μεράκι και την όρεξη των Ελληνίδων και των Ελλήνων για δουλειά και πρόοδο, θα μπορέσουμε να χρησιμοποιήσουμε τις ευκαιρίες που δίνουν πλουσιοπάροχα ο τόπος μας, η διεθνής κοινότητα, η σύγχρονη εποχή και η τεχνολογία.

Αλλά και ο δημόσιος τομέας, που τόσο τον έχουμε ανάγκη, αν λειτουργεί αποτελεσματικά θα μπορέσει να ανασχηματισθεί ουσιαστικά μόνον αν στηρίζεται και αντλεί πόρους από έναν υγιή ιδιωτικό. Μόνο έτσι θα μπορέσει, εκσυγχρονίζοντας τη λειτουργία του, να ανταμείβει δίκαια τους άξιους δημόσιους λειτουργούς—όσοι είναι, πολλοί ή λίγοι—που χάρη σε αυτούς, χάρη στη δική τους ικανότητα και θέρμη, το κράτος μας δεν έχει ήδη σήμερα βουλιάξει.

Το κοινωνικό κράτος –παιδεία, υγεία, συντάξεις, επιδόματα– έχει κτιστεί άναρχα, σπάταλα και, κυρίως, άδικα. Μπορούμε, με τους ίδιους πόρους που δαπανούσαμε μέχρι τώρα ως ποσοστό του ΑΕΠ, να καλύψουμε ικανοποιητικά τις ανάγκες των πιο φτωχών, δημιουργώντας δίχτυ ασφαλείας και καλές κοινωνικές υπηρεσίες για όλους. Πρέπει όμως να υπάρξει εσωτερική αναδιανομή, από τα προνόμια των συντεχνιών προς το γενικό πληθυσμό και από τα συμφέροντα της γραφειοκρατίας προς τις πραγματικές ανάγκες του πολίτη. Να περάσουμε, δηλαδή, από την αναρχία στην πραγματική εφαρμογή του σύγχρονου κοινωνικού κράτους, που βασίζεται στο κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ της ελεύθερης αγοράς και των αρχών της δημοκρατίας.

Η πορεία προς το όραμα, με την ανάδειξη των αρετών μας, απαιτεί τη θέσπιση και τη σωστή λειτουργία των θεσμών που θα βοηθήσουν στην αποκατάσταση της διαρρηγμένης σχέσης κράτους και πολίτη, προς όφελος της κοινωνίας και στη βάση του δημοσίου συμφέροντος. Αν θέλουμε να αφήσουμε πίσω τον κακό εαυτό μας, πρέπει να κάνουμε όλοι μαζί μια νέα μεταπολίτευση, ουσιαστικά δημοκρατική, καταργώντας το πελατειακό, αναποτελεσματικό, αδιαφανές και έντονα απονομιμοποιημένο πολιτικό σύστημα –γεγονός που προϋποθέτει τις απαραίτητες συνταγματικές και νομοθετικές τομές που θα βαθύνουν τη λειτουργία της δημοκρατίας.

Όμως τέτοιες μεταρρυθμίσεις θέλουν το χρόνο τους, ενώ τα γεγονότα τρέχουν. Έτσι, αν δε θέλουμε να μας βρουν μεγάλες συμφορές, η πορεία μας πρέπει να αρχίσει τώρα, με άμεσο πολιτικό ζητούμενο τη συντεταγμένη μετάβαση από το παλιό στο καινούργιο, ώστε να μην συμπαρασυρθεί σε συνολικό αδιέξοδο η χώρα.

3. Οι προτεραιότητες
Η πρώτη προτεραιότητα για την επόμενη περίοδο είναι μια κυβέρνηση που θα έχει σκοπό να συμβάλλει στην ανάταξη της χώρας κι όχι να εξυπηρετήσει άνομα συμφέροντα, ούτε να προάγει εγωιστικές φιλοδοξίες, ή να επιβάλλει καταστροφικές, αποτυχημένες ιδεολογίες. Μια τέτοια, κυβέρνηση, καθώς και όλες οι θετικές πολιτικές δυνάμεις και οι ενεργοί πολίτες που επιθυμούν τη δημιουργική έξοδο από την κρίση, θα πρέπει να συνταχθούν με τους παρακάτω άξονες:
Εθνικός στόχος είναι να μετέχουμε ενεργά στον πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στη ζώνη του Ευρώ. Η έξοδος από την ελληνική κρίση μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο σε συνεννόηση και διαπραγμάτευση με τους Ευρωπαίους εταίρους, όμως η διαπραγμάτευση θα αποδώσει μόνο αν η ελληνική πολιτική ηγεσία διαμορφώσει το δικό της αναγκαίο σχέδιο δημοσιονομικής προσαρμογής και, ταυτόχρονα, αναδιάρθρωσης και ανάπτυξης, που να μπορεί να το υποστηρίξει μπροστά στο λαό και στην Ευρώπη. Δεν μπορεί να συνεχίσει να κρύβεται πίσω από τον καταναγκασμό των ξένων.

Η δημοσιονομική πειθαρχία είναι απαραίτητη. Πρέπει να υπάρξουν πρωτογενή πλεονάσματα σε σύντομο χρόνο, γι' αυτό είναι απαραίτητο να μειωθούν οι θέσεις εργασίας στο Δημόσιο. Αυτό είναι καλύτερα να γίνει καταργώντας οργανισμούς και διευθύνσεις που δεν προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο, χωρίς να υπάρξουν άλλες οριζόντιες περικοπές εισοδημάτων. Η αύξηση των κρατικών εσόδων, στο μέτρο που είναι εφικτή, πρέπει να προέλθει στο εξής μόνον από τη βελτίωση των μηχανισμών ελέγχου και είσπραξης.

Αλλά βέβαια η ουσιαστικότερη πηγή νέου εθνικού πλούτου και για το κράτος είναι η παραγωγική οικονομία. Για να δραστηριοποιηθεί ο ιδιωτικός τομέας χρειάζονται συνθήκες ηρεμίας, σταθερότητας, βεβαιότητα ως προς το νόμισμα, τη χρηματοδότηση, τους φορολογικούς αλλά και τους άλλους νόμους. Το βασικό θεσμικό πλαίσιο δεν γίνεται να αλλάζει διαρκώς, όπως μέχρι σήμερα, ενώ η γραφειοκρατία πρέπει να περικοπεί ριζικά και γρήγορα.

Για να προκόψει ο τόπος θέλει ανοιχτά σχολεία, ανοιχτά πανεπιστήμια, ανοιχτά δικαστήρια, συγκοινωνίες που να λειτουργούν συνεχώς, κράτος που να δουλεύει αποτελεσματικά. Καμία κατάληψη, καμία καταστροφή, καμία ανεύθυνη ή γραφειοκρατική κωλυσιεργία δε μας βοηθά να λύσουμε τα προβλήματά μας. Αντίθετα βαθαίνουν επικίνδυνα την κρίση.

Είναι βέβαιο ότι τα παραπάνω δεν μπορούν να τα διασφαλίσουν καμία μονοκομματική κυβέρνηση, αλλά ούτε και ευκαιριακές συνεργασίες ανάγκης που θα λειτουργήσουν μόνον ως πρόσχημα, για την εξυπηρέτηση απώτερων φιλοδοξιών. Πρέπει αμέσως να μπουν στην άκρη οι εγωισμοί, οι ιδεολογικές διαφορές και το κομματικό όφελος. Για να αναλάβουν το δύσκολο έργο της ανάταξης πρέπει να προκριθούν οι καταλληλότεροι, οι άριστοι -όχι οι κομματικά ημέτεροι ή οι πελατειακά αρεστοί.

Όταν αρχίσει να αναπτύσσεται η οικονομία, θα μπορέσουμε πάλι να συζητήσουμε, να διαφωνήσουμε και να αναμετρηθούμε για ζητήματα όπως τα όρια του κράτους, οι εργασιακές σχέσεις κι οι ευθύνες του παρελθόντος. Αυτή τη στιγμή όμως προέχει το εθνικό έργο της ανάταξης.

4. Οι πολίτες και τα κόμματα
Η ανόρθωση που περιγράψαμε ίσως φαντάζει ουτοπική, ιδιαίτερα σε στιγμές κρίσης. Δεν είναι όμως. Την ίδια στιγμή, δε θα είναι εύκολη. Χρειάζεται αρχικά η σκληρή απόφαση της αυτογνωσίας, κι έπειτα κόπος και αγώνας, συνεννόηση και επιμονή - δηλαδή τα ακριβώς αντίθετα από όσα τάζουν τα σημερινά κόμματα στους πολίτες, θεωρώντας τους άβουλα, ανόητα όντα που μπορούν να τραφούν με την ελπίδα άκοπων, μαγικών λύσεων.
Απαραίτητη συνθήκη για να προχωρήσουμε στην υλοποίηση του οράματος είναι η ενεργοποίηση της κοινωνίας των πολιτών, ώστε το πολιτικό τοπίο να μπολιαστεί με νέα πρόσωπα, νέες ιδέες και νέες δράσεις, σπάζοντας τα στεγανά που κρατούν μέχρι σήμερα το πολιτικό σύστημα κλειστό, δέσμιο των κομμάτων, της οικογενειοκρατίας, αντικοινωνικών συμφερόντων και κομματικά εξαρτημένων συντεχνιακών ηγεσιών.

Η ενεργοποίηση αυτή γίνεται σήμερα εφικτή χάρη στη ριζική αναδιάταξη της κομματικής μας γεωγραφίας που δημιούργησε η κρίση. Οι παραδοσιακοί διαχωρισμοί σε "δεξιά", "κέντρο" και "αριστερά" έχασαν το νόημά τους, αφού οι Ελληνίδες και οι Έλληνες χωρίζονται τώρα σε δύο διακριτές ομάδες, με κριτήριο το μόνο ουσιαστικό δίλημμα που τίθεται σήμερα: εμμονή στο αποδεδειγμένα αποτυχημένο παλιό μοντέλο ή αγώνας για να χτιστεί το καινούργιο;

Με την πρώτη επιλογή συντάσσεται μια μειοψηφική μερίδα του ελληνικού λαού, που όμως δυστυχώς περιλαμβάνει την πλειοψηφία του υπάρχοντος πολιτικού προσωπικού. Όσοι ανήκουν σε αυτήν, θέλουν να προστατεύσουν κεκτημένα, ατόμων ή ομάδων εις βάρος του κοινωνικού συνόλου, χωρίς να καταλαβαίνουν ότι η κρίση δε θα αφήσει κανένα από αυτά όρθιο, κι ότι, κατά συνέπεια, δουλεύουν εναντίον και του δικού τους συμφέροντος. Όμως η άρνηση της πραγματικότητας και η δαιμονοποίηση των άλλων –των ξένων, των εταίρων μας ή απλώς του αντίπαλου κόμματος– είναι φυσικό να αφήνει τελικά την όποια ελπίδα για ανόρθωση σε κάποιους "ηγέτες-σωτήρες", αυτούς που με στόχο το ίδιο όφελος τάζουν εξωπραγματικές λύσεις, οδηγώντας τον τόπο με σιγουριά στην καταστροφή.

Στην άλλη όχθη βρίσκεται ο μεγάλος αριθμός των Ελληνίδων και των Ελλήνων που, ενώ μένουν ακόμη χωρίς δημόσια εκπροσώπηση, εκφράζουν καθημερινά την πεποίθησή τους ότι εμείς—το κράτος, τα κόμματα, οι πολιτικοί, αλλά και οι ίδιοι οι πολίτες—εμείς δηλαδή που φέρουμε και την κυριότερη ευθύνη για τη σημερινή κατάσταση, είμαστε οι κατεξοχήν αρμόδιοι να την αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά. Σε αυτήν την κατηγορία πολιτών ανήκουμε προφανώς κι εμείς που δημιουργούμε τον Κοινωνικό Σύνδεσμο. Χωρίς να παραγνωρίζουμε το γεγονός ότι είναι αδύνατο να δούμε το ελληνικό πρόβλημα αυτόνομα από τις εξελίξεις της ευρωπαϊκής ή της παγκόσμιας πολιτικής και οικονομίας, ξέρουμε ότι η πρωτοβουλία των κινήσεων ανήκει σ’ εμάς, τις Ελληνίδες και τους Έλληνες. Η δημοκρατία, ως αυτοαναφερόμενο πολίτευμα, χωρίς εξωτερικούς ρυθμιστές, δεν μπορεί να στηριχθεί πουθενά αλλού, παρά μόνο στην ενεργό βούληση των πολιτών της.

Γιατί δεν πρέπει να γελιόμαστε: το κύριο έλλειμμα της σημερινής πολιτικής σκηνής, και ταυτόχρονα ο βαθύτερος λόγος που δε μπορούμε να ξεφύγουμε από τα δίχτυα της κρίσης, είναι ότι κανένα από τα υπάρχοντα πολιτικά σχήματα δεν αντιπροσωπεύει αυτή τη νέα μεγάλη, ουσιαστική πλειοψηφία αρχών, με συνέπεια λόγου, πράξης και ήθους. Γι' αυτό και κανένα δεν μπορεί να εμπνεύσει τους πολίτες, αφού άλλα από τα υπάρχοντα κόμματα υπόσχονται χωρίς να υλοποιούν, επειδή δεν πιστεύουν και δεν μπορούν• άλλα, αμετανόητα στην παλαιοκομματική λογική του λαϊκισμού, τάζουν πράγματα ανέφικτα• ενώ άλλα κάνουν μεν σωστές διαπιστώσεις, αλλά απαρτίζονται από ανθρώπους που δεν έχουν δώσει δείγματα ότι εκφράζουν μια νέα νοοτροπία ή μπορούν να φέρουν εις πέρας ένα τέτοιο έργο.

Σήμερα έχουμε ανάγκη από τη γλώσσα της αλήθειας, όχι των ψευδαισθήσεων. Γιατί η γλώσσα εκπίπτει σε κενή και αναξιόπιστη ρητορική όταν αποσυνδέεται από την πράξη, ενώ αντίθετα φωτίζει και συνεγείρει όταν εκφράζει ανιδιοτελή, έμπρακτη και ρεαλιστική παρουσία.

Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο υπάρχει ανάγκη για ενέργειες που θα συνεγείρουν τους Έλληνες πολίτες γύρω από το θετικό όραμα της δημιουργίας, αλλά και για φορείς που θα μπορούν να προσφέρουν, ως έγκυρη υπόσχεση για το μέλλον, όχι μόνο τον πρότερο βίο, αλλά και όλη την προσωπική και επαγγελματική διαδρομή όσων τον αποτελούν.

5. Από το "εγώ" στο "εμείς"
Η προσπάθεια για την αναγέννηση της χώρας θα είναι επώδυνη και μακροχρόνια. Η αποδόμηση που συντελέστηκε σε βάθος στα μεταπολιτευτικά χρόνια δε μπορεί να αποκατασταθεί ούτε εύκολα, ούτε γρήγορα. Όμως δεν έχουμε παρά να πάμε μπροστά, σ’ έναν δρόμο που πρέπει να χαράξουμε βαδίζοντάς τον.

Εμείς που ιδρύσαμε τον Κοινωνικό Σύνδεσμο έχουμε κάθε διάθεση να βρούμε έδαφος συνεργασίας με όσους μέσα στα κόμματα αγωνιούν και εργάζονται για γνήσιες μεταρρυθμίσεις και δεν προτάσσουν το προσωπικό ή το μικροπολιτικό όφελος• με ομάδες πολιτών σε όλη τη χώρα που ξεκινούν παράλληλη πορεία με τη δική μας• όπως και με κάθε φορέα που μπορεί να συμβάλλει στον κοινό σκοπό της εθνικής σωτηρίας και ανόρθωσης. Αλλά, πάνω από όλα, θέλουμε να συνεργαστούμε με κάθε πολίτη που πιστεύει ότι η Ελλάδα μπορεί και πρέπει να μπει ξανά στο δρόμο που αξίζει στα παιδιά μας.
Σε όλους αυτούς απευθυνόμαστε.

Οι βαθύτεροι παράγοντες αποτυχίας μιας μεταρρύθμισης

Του Στέφανου Μιχιώτη (*)

Η αποτυχία μιας προσπάθειας μεταρρύθμισης δεν οφείλεται ούτε στην αριθμητική υστέρηση της ομάδας των μεταρρυθμιστών ούτε σε τυχόν ελλιπή επικοινωνιακή πολιτική τους. Γιατί, αφενός οι κατανοούντες και συντασσόμενοι με την ανάγκη της ήταν πάντα ελάχιστοι σε σχέση με όσους ακολουθούν την πεπατημένη. Και παρ’ όλα αυτά, η ιστορία είναι γεμάτη από μεγάλες (και συχνά επαναστατικές) μεταρρυθμίσεις. Και αφετέρου, γιατί η σύντομη προβολή ενός οράματος – όσο σαγηνευτικά κι αν γίνει - δεν μπορεί από μόνη της να αλλάξει τις βαθύτερες αντιλήψεις του πληθυσμού στον οποίο απευθύνεται. Αυτό επαληθεύεται κυρίως στις αλλαγές δεύτερης ή τρίτης τάξης, δηλαδή στις περιπτώσεις βαθιών ή εκτεταμένων αλλαγών, όπου αμφισβητούνται ή διακυβεύονται οι αρχές και οι αξίες ενός συστήματος ή ακόμα και οι βαθύτερες πεποιθήσεις και τα σύμβολά του (Tsoukas & Papoulias, 2005). Μάλιστα, σε τέτοιες περιπτώσεις, η επίμονη προπαγάνδα οδηγεί συχνά στο αντίθετο αποτέλεσμα: οι μεταρρυθμιστές στιγματίζονται ως “υπηρέτες ξένων ή κατακτητών”.

Η αποτυχία των μεταρρυθμίσεων σχετίζεται κατά την γνώμη μου με τρία σοβαρά, αλληλένδετα και επαναλαμβανόμενα λάθη των μεταρρυθμιστικών δυνάμεων, που αφορούν την σχέση τους με το ‘πεδίο εφαρμογής’, δηλαδή την επιχείρηση, τον οργανισμό, τον κλάδο ή την κοινωνία. Πρώτον, οι μεταρρυθμιστές ξεκινούν τις περισσότερες φορές από μια βαθύτερη επιθυμία τους να επιβάλλουν στο σύστημα την σωστή (κατ’ αυτούς) λύση και όχι την κατάλληλη. Δεύτερον, δεν εξετάζουν σε βάθος την συλλογική κουλτούρα του συστήματος και δεν λαμβάνουν υπόψη την ισχύ των βαθύτερων πεποιθήσεών του. Και τρίτον, αγνοούν μερικές χρήσιμες λεπτομέρειες που χαρακτηρίζουν την καθημερινότητα του συστήματος. Ας τα δούμε αυτά λίγο πιο αναλυτικά.

Στο μεγαλύτερο μέρος του 20ο αιώνα επικράτησε μια γραμμική - μηχανιστική κοσμοαντίληψη, που θεωρούσε τα ανθρώπινα συστήματα σαν αδρανειακές μάζες, η λειτουργία των οποίων θα μπορούσε να ‘ρυθμιστεί’ (δηλαδή να ελεγχθεί) με καλά σχεδιασμένες διαδικασίες και εντολές. Αυτό οδήγησε στην ιδέα κατάστρωσης περίπλοκων, εργαστηριακά κατασκευασμένων, σεναρίων, μέσω των οποίων οι ειδικοί ήλπιζαν πως θα μπορούσαν να προβλέψουν την εξέλιξη μιας πορείας αλλαγής και να αντιμετωπίσουν τις αποκλίσεις από το αρχικό σχέδιο (Wheatley, 1992, Dimitrov, 2005). Όπως όμως αποδεικνύεται στην πράξη, δεν μπορούμε να σχεδιάσουμε και να δράσουμε σε ένα “κενό πλαίσιο” (empty context), καθώς ο κόσμος μας κάθε άλλο παρά άδειος είναι. Ίσα-ίσα, είναι γεμάτος από διαφορετικές, ισχυρές και ανταγωνιστικές ιδέες, φωνές και στάσεις, που στο σύνολό τους συνθέτουν αυτό που ονομάζουμε κοινωνική πολυπλοκότητα (Kahane, 2010). Και όπως τα στοιχεία αυτά είναι άκρως προσωπικά, έτσι είναι και οι ερμηνείες της πραγματικότητας: πολλές και προσωπικές (Maturana & Varela, 1980, 1987). Το γεγονός αυτό οδηγεί τις διάφορες ομάδες των κοινωνικών εταίρων να επιστρατεύουν τις δικές τους στερεοτυπικές ερμηνείες και να δυσκολεύονται να κατανοήσουν την “άλλη πλευρά”.

Τον γόρδιο δεσμό καλούνται να λύσουν οι ειδικοί. Όπως όμως όλοι οι άνθρωποι, έτσι και αυτοί βλέπουν τα πράγματα μέσα από τα δικά τους μάτια, ερμηνεύουν (ή παραβλέπουν) τα δεδομένα με βάση τις δικές τους αντιλήψεις και συχνά επικρίνουν τις καταστάσεις με βάση τα δικά τους πρότυπα. Κι όλα αυτά, στηριζόμενοι σε μια ψευδαίσθηση ισχύος και ‘αντικειμενικότητας’, που απορρέει από μια παραπλανητική ερμηνεία της ιδιότητας και της θέση τους. Στην συνείδηση των περισσοτέρων, το “είμαι ειδικός” σημαίνει “ξέρω περισσότερα και κρίνω αντικειμενικά”, αντί του (λειτουργικότερου) “μπορώ να βλέπω καθαρότερα και να μαθαίνω ευκολότερα”. Αυτή η ερμηνεία είναι κυρίαρχη και δυστυχώς οδηγεί πολλούς να αποκλείσουν στην πράξη απόψεις, ανάγκες και ιδέες όσων θεωρούν μη-γνώστες, υποδεέστερους ή μέρη του προβλήματος (το οποίο οι ίδιοι προσπαθούν να επιλύσουν).

Με το πρόσχημα αυτό, πολλοί μεταρρυθμιστές πολιτικοί ηγέτες περιορίζουν τους “άλλους” σε μια τυπική και μόνον εμπλοκή στην όλη διαδικασία της μεταρρύθμισης ή σε έναν προσχηματικό “διάλογο” λίγο πριν το στάδιο της εφαρμογής της. Αυτό όμως, λόγω της καχυποψίας και της μη-συνέργειας που παράγει, δημιουργεί και ένα άλλο πρόβλημα, λεπτοφυές αλλά σημαντικότατο. Οι σχεδιαστές της αλλαγής δεν έχουν πλέον πρόσβαση σε μερικές κρίσιμες πληροφορίες, που είτε δεν διατυπώνονται σαφώς σε “ξένους”, είτε υπονοούνται ως ευκόλως εννοούμενες μεταξύ των μελών του συστήματος, είτε ακόμα παραμένουν ανείπωτες. Όπως για παράδειγμα, εκείνες οι μικρές ιστορίες που συνθέτουν την καθημερινότητα των ανθρώπων και δείχνουν το πώς αυτοί αντιλαμβάνονται τα πράγματα ή τις πολύπλοκες και συχνά αντιφατικές σχέσεις που τους συνδέουν. Παρά τις τεχνικές γνώσεις και τις καλές προθέσεις τους, οι σχεδιαστές της αλλαγής αγνοούν αυτές τις λεπτομέρειες. Αγνοούν δηλαδή το ουσιαστικό υπόβαθρο των καταστάσεων που εξετάζουν - αυτό που δημιουργεί την πολύτιμη ισορροπία (που πρέπει να διαφυλαχθεί), αλλά και την απειλητική αστάθεια (που πρέπει να αντιμετωπισθεί).

Γι αυτό και τις περισσότερες φορές, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Όσο λεπτομερειακά κι αν είναι σχεδιασμένος ο “οδικός χάρτης”, θα στηρίζεται πάντα σε ερμηνείες και εκτιμήσεις “ξένες”. Κι έτσι, η διαδρομή θα επιφυλάσσει πάντα εκπλήξεις, ανυπέρβλητες χωρίς την (ήδη απωλεσθείσα) συνέργεια του υποκειμένου στην μεταρρύθμιση. Γιατί μια τέτοια διαδρομή θα είναι πάντοτε αχαρτογράφητη - αλλιώς δεν θα ήταν μεταρρύθμιση, αλλά ένα απλό παζλ προς επίλυση.
Επιπλέον, η κυρίαρχη προσέγγιση της σχεδιασμένης αλλαγής δεν αντιλαμβάνεται ότι οι βαθιές αλλαγές είναι μη γραμμικές. Αυτό σημαίνει ότι δεν χρειάζεται να “τα αλλάξει κανείς όλα” - κάτι που μάλλον ακούγεται σαν αφελής προσδοκία και στόχος ανόητος (άνευ νοήματος), μια που απαιτεί τεράστια ποσά ενέργειας και χρόνου, που ποτέ δεν διατίθενται. Τουναντίον, όπως ισχυρίζεται η αναδυόμενη μη-γραμμική αντίληψη, αρκεί να εντοπισθούν μερικοί κρίσιμοι παράγοντες, που μπορούν να δράσουν σαν καταλύτες, ελκύοντας την συνολική συμπεριφορά του συστήματος προς μια νέα κατεύθυνση. Αλλάζοντας αυτοί, μπορεί να αλλάξει το όλο σύστημα! (Michiotis & Cronin, 2011).
Πλην όμως, οι παράγοντες αυτοί, που σχετίζονται με τα βαθύτερα (αρχετυπικά) χαρακτηριστικά του συστήματος, δεν είναι άμεσα ορατοί στους σχεδιαστές, αλλά ούτε και στους ηγέτες μιας αλλαγής, καθώς αμφότεροι βρίσκονται μέσα στο συλλογικό μοτίβο. Όσο μάλιστα αυτοί δεν ‘βλέπουν’ τα πράγματα και από μια διαφορετική οπτική, τόσο δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν τον δικό τους ρόλο στο πρόβλημα (με όσα κάνουν και με όσα παραλείπουν να κάνουν) και να σχηματίσουν μια μεγαλύτερη, πιο περιεκτική εικόνα του πολύπλοκου προβλήματος. Αδυνατούν έτσι να δουν κατά πόσο η σωστή γι αυτούς λύση θα είναι και κατάλληλη για το σύστημα. Κατά πόσο δηλαδή θα είναι συμβατή με την κουλτούρα (ή τον ψυχισμό, όπως συνηθίζουμε να λέμε) του πληθυσμού, που θα κληθεί να την εφαρμόσει.

Αντ’ αυτού, η συνήθης πρακτική τους είναι η απόπειρα διαχείρισης των συγκρουσιακών και αδιέξοδων στερεοτύπων, μέσω της επιβολής ισχύος. Κάτι που θυμίζει την απόφαση του Ξέρξη να ηρεμήσει την θάλασσα με μαστίγωμα – απλώς εδώ έχουμε και μπόλικη δόση προπαγάνδας. Όμως, αυτή η πρακτική καταλήγει σε επιλογές που περιπλέκουν το αρχικό πρόβλημα ακόμα περισσότερο και μάλιστα δημιουργούν ένα νέο, ακόμα δυσκολότερο (Watzlawik, 1974). Γιατί, όσο "περίτεχνη" κι εντατική κι αν είναι η προπαγάνδα, δεν μπορεί τελικά να αποτρέψει την ενεργοποίηση των αρνητικών αντανακλαστικών του πληθυσμού και των συνειδησιακών και ψυχολογικών αποκριμάτων του, τα οποία κάθε άλλο παρά εύκολο είναι να τα διαχειρισθεί κανείς.

Αλλά πέρα από την ανάγκη διερεύνησης και αξιοποίησης των βαθύτερων αυτών παραγόντων, υπάρχει και μια δεύτερη βασική προϋπόθεση επιτυχίας μιας μεταρρύθμισης. Οι μεταρρυθμιστές (και κατ' επέκταση η ηγεσία που μετασχηματίζει - μετουσιώνει) πρέπει να υπερβούν τους ίδιους τους εαυτούς τους. Πρέπει να πείσουν τους ανθρώπους ότι διαφέρουν από τους προκατόχους τους, ότι θέλουν και μπορούν να διασπάσουν τον φαύλο κύκλο του προβλήματος. Κάτι τέτοιο θα διέκοπτε αναμφισβήτητα το κυρίαρχο μοτίβο απαξίωσης στην συνείδηση του πληθυσμού και θα τους κινητοποιούσε υπέρ της μεταρρυθμιστικής προσπάθειας, που ίσως να γινόταν τότε επαναστατική. Για να συμβεί αυτό, πρέπει οι μεταρρυθμιστές αφενός να αυτό-περιορίσουν την εξουσία τους και αφετέρου να αλλάξουν πρώτα οι ίδιοι -προτού το ζητήσουν από τους άλλους- αρχίζοντας από την αλλαγή της δικής τους οπτικής και πράξης (Τσούκας, 2009). Ο συνήθης φόβος απώλειας ταυτότητας που εμποδίζει το βήμα αυτό είναι ένας εσωτερικός ‘δράκος’ που πρέπει να αντιμετωπισθεί. Όποιος έχει μπει στην ‘περιπέτεια’ να αμφισβητήσει τις ίδιες τις πεποιθήσεις του, γνωρίζει ότι όχι μόνο δεν τις απεμπολεί, αλλά τις εμπλουτίζει, τις κάνει πιο αποτελεσματικές.

Κάτι τέτοιο όμως είναι εξαιρετικά απαιτητικό και είναι αυτό που διαχωρίζει τον ηγέτη από τους διαχειριστές της εξουσίας. Αποτελεί ένα είδος θυσίας, που για να δώσει αποτελέσματα, πρέπει να είναι αυθεντική. Αλλιώς είναι ψεύτικη, γιαλαντζί. Σαν τα ντολμαδάκια! Και φυσικά όλοι μπορούμε να καταλάβουμε με την πρώτη μπουκιά αν τα ντολμαδάκια είναι γιαλαντζί. Απλώς, για τους ηγέτες (μας) παίρνει λίγο χρόνο παραπάνω...

Παραπομπές

Dimitrov V. (2005), A New Kind of Social Science: Study of self-organization in human dynamics. Lulu Press

Kahane A. (2010), Power and Love: A Theory and Practice of Social Change, Berrett-Koehler Publishers
Maturana, H. & Varela, F. (1984), Autopoiesis and Cognition: the Realization of the Living. D. Reidel Pub. Co. (Dordrecht, Holland and Boston
Maturana, H. & Varela, F. (1987). The tree of knowledge: The biological roots of human understanding. Boston: Shambhala Publications (υπάρχει και ελληνική έκδοση)
Michiotis S. & Cronin B. (2011b), “Challenging the mainstream practice of planned change in cases of higher-order transformation”, International Journal of Decision Sciences, Risk and Management, Vol. 4, No. 1/2.
Tsoukas H. (2005), “Η μεταρρύθμιση ως ψυχοθεραπεία». Στο Θ. Πελαγίδης (επιμ.), Η Εμπλοκή των Μεταρρυθμίσεων στην Ελλάδα, Αθήνα: Παπαζήσης, σ.83-108
Tsoukas H. & Papoulias, D. B. (2005), “Managing Third-order Change: The Case of the Public Power Corporation in Greece”, Long Range Planning, 38, 79-95.
Watzlawick et al. (1974), Change: Principles of Problem Formation and Problem Resolution, W. W. Norton and Co/NY

Wheatley M. (2003), Ηγεσία και Χάος: Η Νέα Επιστημονική Διοίκηση Επιχειρήσεων, Καστανιώτης

(*) Ο κ. Στέφανος Μιχιώτης είναι Επιστημονικός Διευθυντής, TETRAS Consultants
Ερευνητής, University of Greenwich Business School stefanos@tetras-consult.gr

Το πάθος της δημιουργίας

«Να δώσεις ύφος στον χαρακτήρα σου – μια μεγάλη και σπάνια τέχνη» - Φ. Νίτσε

Αν και είχα προετοιμαστεί για το θάνατό του, εν τούτοις ένιωσα σα να έχανα έναν κοντινό μου άνθρωπο. Ήταν το ίδιο συναίσθημα που ένιωσα με τον θάνατο του Τζον Λένον, του Μάνου Χατζιδάκι, και του Κορνήλιου Καστοριάδη. Δεν χρειάζεται να ξέρεις έναν δημιουργό προσωπικά, είναι αρκετό να συνδεθείς με το έργο του.

Ο πρόωρος θάνατος του Στηβ Τζόμπς τερμάτισε τη ζωή ενός παθιασμένου οραματιστή που μετασχημάτισε αρκετές βιομηχανίες και άλλαξε την καθημερινότητα της ζωής μας. Πέρα από τα υπέροχα προϊόντα του, αυτό που εντυπωσιάζει είναι η προσωπικότητά του. Τα τεχνουργήματά του ήταν το αποτύπωμα μιας πολυσχιδούς, ενθουσιώδους, χαρισματικής, ευφάνταστης, βουλησιαρχικής, εποικοδομητικά ναρκισσιστικής προσωπικότητας. Δεν θα κατανοήσουμε αυτή την προσωπικότητα αν δεν καταλάβουμε την πορεία της διαμόρφωσής της.

Ο Τζόμπς ήταν παιδί των σίξτις, των Καλιφορνέζικων σίξτις. Ο απόηχος της αντικουλτούρας – η αναζήτηση αυθεντικής ατομικότητας, η αυτοπραγμάτωση, η αντισυμβατικότητα, ο συγκρητισμός – τον επηρέασε καθοριστικά. Η ατμόσφαιρα πειραματισμού της Σίλικον Βάλευ, η διαρκής αναζήτηση της καινοτομίας, και η ριψοκίνδυνη επιχειρηματικότητα διαμόρφωσαν τον ορίζοντά του. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον αναζήτησε τις συντεταγμένες της ζωής του. Παράτησε τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο, παρακολούθησε στη συνέχεια, ανεπίσημα, μόνο μαθήματα που τον ενδιέφεραν (όπως η καλλιγραφία), πειραματίστηκε με ψυχεδελικά ναρκωτικά, ταξίδεψε στην Ινδία, έγινε βουδιστής, ήταν φανατικός χορτοφάγος. Στις άπειρες διακλαδώσεις του βίου, οι «υπόγειες διαδρομές» του συναντήθηκαν απρόβλεπτα (όπως συνήθως συμβαίνει) και ανέδειξαν έναν ασυνήθιστο επιχειρηματία: συγκέρασε ψηφιακή τεχνολογία, επιχειρηματικότητα, και αντικουλτούρα. Κάποτε είπε ότι οι άνθρωποι στη βιομηχανία των υπολογιστών «δεν είχαν πολύ διαφορετικές εμπειρίες στη ζωή τους, οπότε δεν έχουν πολλές τελείες να ενώσουν, και καταλήγουν σε πολύ γραμμικές λύσεις».

Ο ανήσυχος χαρακτήρας του σχετίζεται με την ασυνήθιστη ανατροφή του. Όταν γεννήθηκε, οι βιολογικοί γονείς του τον έδωσαν για υιοθεσία. Άνθρωποι της εργατικής τάξης, ευπρεπείς και στοργικοί, οι θετοί του γονείς είχαν υποσχεθεί στους βιολογικούς του γονείς, που το ζητούσαν επιμόνως, ότι θα τον έστελναν στο πανεπιστήμιο. Το έκαναν. Διακόπτοντας τις σπουδές του, όμως, ο νεαρός Στηβ ήταν σα να εξεγείρεται κατά των γονιών του. Κόβει συμβολικά τον ομφάλιο λώρο, αναζητώντας την αυτοπραγμάτωσή του. Η γνωστή τελειομανία του, που τον οδήγησε κάποτε στα όρια διατροφικής διαταραχής, εξέφραζε τη βούληση να ελέγχει το πεπρωμένο του. Ήθελε να γίνει όπως αυτός ήθελε - τέλειος. Η υιοθεσία του υπογράμμιζε την τυχαιότητα της ζωής και αναδείκνυε την ψυχική ανάγκη του να γίνει αποδεκτός από τους άλλους, κυρίως μέσα από τα έργα του. Η ισχυρή θεληματικότητά του απέρρεε από τη βαθιά επιθυμία να ορίσει ο ίδιος τη ζωή του. Οι ενδοψυχικές συγκρούσεις του δραματοποιήθηκαν στη δημόσια σκηνή - μετουσιώθηκαν σε επιχειρηματικά-τεχνολογικά ενδιαφέρουσα πράξη.
Η διαίσθησή του, ο εκρηκτικός χαρακτήρας του, και η αυτοπεποίθησή του ήταν παροιμιώδεις. Εμπιστευόταν το ένστικτό του και χρησιμοποιούσε τη διευθυντική ισχύ του για να το επιβάλλει. Οι έρευνες αγοράς ήταν για τους μέτριους, τους αναποφάσιστους, τους ξενέρωτους, όχι γι αυτόν. Αυτός ήξερε τι ήθελε και, κυρίως, ήξερε τι θα ήθελαν οι πελάτες του αν μπορούσαν να το εκφράσουν. «Συχνά οι άνθρωποι δεν ξέρουν τι θέλουν μέχρι να τους το δείξεις», έλεγε.

Τα πολυσχιδή ενδιαφέροντά του ήρθαν σε ώσμωση μεταξύ τους: κατάφερε να συμβιβάσει τις αξίες της επιχείρησης με τις αξίες της αντικουλτούρας, την τεχνολογία με την αισθητική, τη λειτουργικότητα με το ντιζάϊν. Ο Τζόμπς ήταν στον αντίποδα του τεχνοκράτη. Καταλάβαινε καλά την τεχνολογία αλλά έβλεπε πολύ πιο πέρα από αυτή. Στα μαθήματα καλλιγραφίας βρήκε «ομορφιά, ιστορικότητα και καλλιτεχνική λεπτότητα με έναν τρόπο που η επιστήμη αδυνατεί να συλλάβει». Είχε το μυαλό του μηχανικού, αλλά την αισθητική του καλλιτέχνη. Ήταν ένας homo universalis.

Η δημιουργία δεν εξηγείται αιτιακά, ούτε παράγεται μηχανικά, λέει ο Καστοριάδης. Το πλήρες νόημα των πράξεών μας δεν μας είναι γνωστό τη στιγμή που συμβαίνουν. Αν και δημιουργούμε τον εαυτό μας μέσα από τις πράξεις μας, δεν γνωρίζουμε εκ των προτέρων τις βιωματικές συνέπειές τους. Η πράξη μετασχηματίζει τον δρώντα, συχνά με απρόβλεπτο τρόπο. Δίνουμε συνοχή στη ζωή μας αναζητώντας αφηγηματικά, εκ των υστέρων, το νήμα που συνδέει τις εμπειρίες μας. Συνδέοντας τις εμπειρίες – τις τελείες – σε κάθε φορά διαφορετικά συμφραζόμενα, δημιουργούμε βαθμιαία τον εαυτό μας – το προσωπικό μας ύφος. Τα μαθήματα καλλιγραφίας του Τζόμπς βρήκαν αργότερα το δρόμο τους στις γραμματοσειρές του Macintosh. Τίποτα δεν πάει χαμένο.

Στην περίφημη ομιλία του στους αποφοίτους του Στάνφορντ, το 2005, απηχώντας τον Σοπενάουερ, είπε: «δεν μπορείς να δεις όλη την εικόνα κοιτάζοντας μπροστά. Τη βλέπεις μόνο κοιτάζοντας πίσω. […] Πρέπει να πιστεύεις σε κάτι – στο ένστικτό σου, στο πεπρωμένο, στη ζωή, στο κάρμα, σε κάτι». Η πίστη σου δίνει ώθηση για δημιουργία. Τη σημασία της δημιουργίας ποτέ δεν μπορείς να την ξέρεις εκ των προτέρων, την ανακαλύπτεις αργότερα. Δρούμε κάθε φορά μέσα στην ομίχλη, βλέπουμε καθαρά από απόσταση. Να αποδέχεσαι την αβεβαιότητα, να δρας γνωρίζοντας την ανοιχτότητα του νοήματος των όσων κάνεις, να διαθέτεις εσωτερική ορμή, πάθος για αξίες, νιτσεϊκή «υπερχείλιση», να πασχίζεις να συνθέτεις τις εμπειρίες σου - αυτά συνιστούν τα σημαντικότερα γνωρίσματα του δημιουργικού ανθρώπου.

Σε ευχαριστούμε Στηβ για ό,τι μας έδωσες και για ό,τι ενσάρκωσες.

Σπιθαμιαίοι ηγέτες, κολοσσιαίες ζημιές

Για μια στιγμή, λίγο μετά τη δημοσιοποίηση του πορίσματος Πολυβίου, πίστεψα ότι το σχεδόν αδιανόητο θα μπορούσε να συμβεί: ο Πρόεδρος Χριστόφιας θα αναλάμβανε τις ευθύνες που ρητώς του απέδιδε το πόρισμα και θα παραιτούνταν. Έτρεφα αυτή την αμυδρή ελπίδα, όχι γιατί ο κ. Χριστόφιας μας είχε δώσει δείγματα μεγαλοσύνης ως ηγέτη, αλλά γιατί θεωρούσα ότι η λαϊκή καταγωγή του, για την οποία περηφανεύεται, θα είχε διαμορφώσει ένα άνθρωπο με μπέσα – κάποιον που τηρεί το λόγο του, που ενδιαφέρεται να προστατεύσει την υπόληψή του. Ήταν νωπή στη μνήμη μου, βλέπετε, η διαβεβαίωσή του, στο διάγγελμα της 14ης Ιουλίου: «Η απαίτηση όλων είναι να εντοπιστούν και να αποδοθούν οι ευθύνες, όποιους κι αν αυτές βαρύνουν, από το χαμηλότερο μέχρι το ανώτατο επίπεδο. Οι ευθύνες, σας διαβεβαιώ, θα αποδοθούν και θα αναληφθούν!».

Έκανα λάθος. Ο Πρόεδρος Χριστόφιας ενήργησε ως ιδιοτελής πολιτικάντης, όχι ως υπεύθυνος ηγέτης. Ενδιαφέρθηκε περισσότερο για την εξουσία και λιγότερο για το καλό του τόπου. Δεν σεβάστηκε διαδικασίες του κράτους δικαίου που ο ίδιος θέσπισε. Θυμόμαστε όλοι ότι, με διάταγμα του Υπουργικού Συμβουλίου, διορίστηκε ο έγκριτος δικηγόρος κ. Π. Πολυβίου ως μονομελής Ερευνητική Επιτροπή «για να εξετάσει το θέμα ευθύνης και/η ευθυνών για την έκρηξη […] στο Μαρί». Στους όρους εντολής περιλαμβάνονταν 12 προς διερεύνηση ζητήματα, πρώτο μεταξύ των οποίων ήταν «το σύνολο ενεργειών, παραλείψεων, γεγονότων, συνθηκών, ή το συνδυασμό τους, που οδήγησαν στην έκρηξη». Η ερευνητική διαδικασία υπήρξε άψογη, ουδείς την αμφισβήτησε.

Το Πόρισμα εκδόθηκε, οι ευθύνες αποδόθηκαν. Ποιό είναι το στάτους του Πορίσματος; Συνιστά μια απλή έκφραση γνώμης του συντάκτη του; Όχι βέβαια. Στη δημοκρατία μερικά κείμενα αποκτούν αυξημένη εγκυρότητα έναντι άλλων - δεν συνιστούν δηλαδή απλή έκφραση γνώμης - , αφού στους συντάκτες των κειμένων αυτών έχουμε αναθέσει, με βάση τις διαδικασίες του κράτους δικαίου, τη συναγωγή συμπερασμάτων για θέματα που μας απασχολούν.

Με άλλα λόγια, όταν σε ένα κράτος δικαίου επιθυμούμε να γνωρίζουμε έγκυρα, εμπιστευόμαστε τους ισχυρισμούς γνώσης (knowledge claims) που διατυπώνονται στα κείμενα των αρμοδίων οργάνων. Η διαδικασία συναγωγής της γνώσης προσδίδει εγκυρότητα στη γνώση. Αυτός είναι ο λόγος που οι αποφάσεις των δικαστηρίων ή οι Εκθέσεις του Γενικού Ελεγκτή και του Επιτρόπου Διοικήσεως, λ.χ., δεν συνιστούν απλώς μια ακόμη γνώμη, αλλά έχουν αυξημένη εγκυρότητα (και δραστικότητα) τα συμπεράσματά τους. Αυτός είναι ο λόγος που οι εκλογές και τα δημοψηφίσματα, όχι οι δημοσκοπήσεις, αποφέρουν έγκυρη γνώση σχετικά με για τις απόψεις των πολιτών.

Δεν επιδέχονται αμφισβήτηση τα επίσημα Πορίσματα; Φυσικά και επιδέχονται. Ο καθένας μπορεί να λέει ό,τι θέλει. Όχι όμως οι εκπρόσωποι θεσμών – τους δεσμεύει ο ρόλος. Εφόσον στην επιτροπή Πολυβίου ανατέθηκε «η εξέταση των ευθυνών για την έκρηξη», η άρρητη παραδοχή (που στο διάγγελμα Χριστόφια μετετράπη σε ρητή δέσμευση) είναι ότι τα συμπεράσματά της θα γίνουν αποδεκτά. Όπως ο Νίξον για το σκάνδαλο Γουότεργκεητ ή ο Κένεθ Λέη στο σκάνδαλο της Enron, ο Πρόεδρος Χριστόφιας δικαιούται να έχει τη δική του εκδοχή των ευθυνών για την έκρηξη, αλλά αυτή η εκδοχή είναι μια απλή γνώμη μεταξύ πολλών – στερείται της γνωσιολογικής εγκυρότητας του Πορίσματος. Με απλά λόγια, σε ένα κράτος δικαίου, αν πρέπει να πιστέψουμε κάποιον, αυτός είναι ο κ. Πολυβίου, όχι ο κ. Χριστόφιας. Γιατί; Διότι, μέσα από τις διαδικασίες του κράτους δικαίου, έχουμε προαποφασίσει ποιόν θα εμπιστευθούμε: την ανεξάρτητη Ερευνητική Επιτροπή.

Κινήθηκε εκτός των όρων εντολής του ο κ. Πολυβίου; Όποιος διάβασε το Πόρισμα, γνωρίζει την απάντηση: κατηγορηματικά όχι. Ο κ. Πολυβίου προσκομίζει πλούσιο εμπειρικό υλικό και χρησιμοποιεί αμείλικτη καρτεσιανή λογική για τη συναγωγή των συμπερασμάτων του. Το ερμηνευτικό κλειδί για να καταλάβει κανείς το Πόρισμά του είναι η ρητή θέση του ότι η άγνοια είναι ασυγχώρητη για έναν αξιωματούχο που έχει προσωπική εμπλοκή σε θέματα μείζονος κρατικής σημασίας. Η θέση αυτή είναι απολύτως εύλογη, τόσο με βάση την κοινή λογική, όσο και με βάση τους όρους εντολής του, αφού ο κ. Πολυβίου κλήθηκε να ερευνήσει και τυχόν «παραλείψεις». Η άγνοια, στο βαθμό που προκύπτει από αδικαιολόγητες παραλείψεις του αξιωματούχου, είναι ασυγχώρητη. Ο κ. Πολυβίου, με αξιοσημείωτη επιμέλεια, αποδεικνύει ότι ο Πρόεδρος και γνώριζε (π.χ. για την επικινδυνότητα του φορτίου) και, εκεί που δεν γνώριζε, όφειλε να γνωρίζει. Το Πόρισμα περιγράφει λεπτομερώς τις παραλείψεις του Προέδρου (βλ. 444-458).

Το Πόρισμα Πολυβίου είναι αγγλοσαξονικών προδιαγραφών. Ταράζει τα μεσανατολίτικα ήθη μας και γι αυτό εκπλήσσει. Ο κ.Πολυβίου αντιμετωπίζει ίσος προς ίσον την εξουσία, δεν της χαρίζεται. Με χειρουργική ακρίβεια πηγαίνει στην ουσία των ζητημάτων που ερευνά, δεν αρέσκεται σε γραφειοκρατικές υπεκφυγές για την «εγγενή παθογένεια της διοίκησης» κλπ. Τα συστήματα διοίκησης τα κινούν άνθρωποι, οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται μόνες τους. Όπως στα πορίσματα της Επιτροπής Ρότζερς για την έκρηξη του διαστημοπλοίου «Τσάλεντζερ» το 1986, της Διακομματικής Επιτροπής για τον τυφώνα «Κατρίνα» το 2005 ή, της Επιτροπής για τη διαρροή πετρελαίου στον Κόλπο του Μεξικού το 2010 εντοπίζονται παραλείψεις συγκεκριμένων προσώπων και οργάνων, έτσι και στο Πόρισμα Πολυβίου καταλογίζεται «ασύγγνωστη αμέλεια, ολιγωρία, ανεπάρκεια», «αναβλητικότητα», και «μη εκτέλεση καθήκοντος» σε πολιτικούς αξιωματούχους, στους οποίους είχαμε εμπιστευθεί την ασφάλεια και την ευημερία μας.

Αν οι αξιωματούχοι αυτοί ήταν Ιάπωνες, το πιθανότερο είναι ότι θα έκαναν χαρακίρι. Δεν θα άντεχαν το φορτίο των τύψεων. Εδώ, αντιθέτως, έχουν το θράσος να μας κουνάνε το δάχτυλο και να μιλάνε για «πολιτικό πραξικόπημα»! Είναι εμφανές ότι δεν αναγνωρίζουν καμία άλλη αξία πέραν αυτής του προσωπικού και κομματικού συμφέροντος! Δεν σέβονται τις διαδικασίες του κράτους δικαίου, αρνούνται να υπαγάγουν τον εαυτό τους στους κοινά συμπεφωνημένους κανόνες, η τράπουλα αποδεικνύεται σημαδεμένη. Ενεργούν ως «ιδιώτες» κλονίζοντας περαιτέρω την εμπιστοσύνη μας στους θεσμούς. Ελπίζουν ότι θα ξεχάσουμε την 11η Ιουλίου 2011, απορροφημένοι καθώς θα είμαστε με τον πιθανό πλούτο που θα φέρει το φυσικό αέριο ή με – τι άλλο; - το Κυπριακό. Λησμονούν ότι το στίγμα της εγκληματικής ανευθυνότητας, ούτε εξαλείφεται, ούτε εξαγοράζεται. Θα τους συνοδεύει για πάντα.

Αν ο Πρόεδρος Χριστόφιας αναλάμβανε τις αποδεδειγμένες, πλέον, ευθύνες του με την παραίτησή του, θα είχε την ευκαιρία να περάσει στην ιστορία με μια ασυνήθιστη για τα ήθη μας πράξη, οποία θα πρόδιδε και σεβασμό των θεσμών και πολιτική γενναιότητα. Το ίδιον συμφέρον θα υπήγετο στο συμφέρον της «πόλεως», η πολιτεία θα είχε την ευκαιρία να ανακτήσει την εμπιστοσύνη της κοινωνίας. Η παραίτηση θα ήταν μια υποδειγματική και, για όλους, θεραπευτική ηγετική πράξη. Αντ΄ αυτού, προσκολλημένος στην εξουσία, ο κ. Χριστόφιας διαπαιδαγωγεί μια ολόκληρη κοινωνία στην ανευθυνότητα και την ιδιοτέλεια, κλονίζει την εμπιστοσύνη μας στο αξίωμά του και την κυβέρνησή του, σπέρνει το διχασμό. Η ανευθυνότητα του ανδρός αποδεικνύεται για μια ακόμη φορά…

Βαριές κουβέντες

Το κείμενο είναι συγκλονιστικό. Διαβάζοντάς το νοιώθεις δέος για τη διεισδυτική λογική, τη θεωρητική συγκρότηση και την εμπειρική τεκμηρίωση του συντάκτη του, θαυμασμό για τον διαυγή και ευθύβολο λόγο του, οργή για την εγκληματική ολιγωρία των αρμοδίων, κατήφεια για τη γραφειοκρατική πολιτικο-διοικητική κουλτούρα της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Ο κ.Π. Πολυβίου, συντάκτης του Πορίσματος για τη διερεύνηση των γεγονότων και των ευθυνών που οδήγησαν στη φονική έκρηξη της 11ης Ιουλίου στο Μαρί, θα περάσει στην ιστορία ως ο συγγραφέας του πιο σημαντικού «εσωτερικού» κειμένου που γράφτηκε στην ιστορία της Κυπριακής Δημοκρατίας. Το Πόρισμά του, δυνητικά, μπορεί να καταστεί καταλύτης κολοσσιαίων πολιτικών αλλαγών στην Κύπρο.

Ο λόγος του είναι αναλυτικός και κοφτερός. Ο κ.Πολυβίου διακρίνει τη «θεσμική» από την «προσωπική» ευθύνη. Η πρώτη είναι απορρέει από το αξίωμα ή την αρμοδιότητα. Η δεύτερη «προκύπτει όταν κάποιος λειτουργός ή αξιωματούχος ή πολιτικό πρόσωπο, λόγω ανεπαρκών ενεργειών ή μεμπτών παραλείψεων, δεν χειρίζεται κάποιο θέμα με επάρκεια […]». «Η έννοια της ευθύνης», παρατηρεί, «ως συμφυής με τα διάφορα αξιώματα που εμπιστεύεται στους κυβερνώντες ο λαός, αποτελεί συστατικό στοιχείο τόσο του δημοκρατικού πολιτεύματος όσο και του κράτους δικαίου. […]».

Επισκοπώντας τα γεγονότα, μελετώντας κείμενα 21000 σελίδων, και αντλώντας από τις καταθέσεις 35 προσώπων, ο κ.Πολυβίου είναι σαφέστατος: «Καταλογίζω σοβαρότατη ευθύνη στον Υπουργό Εξωτερικών για ανεπάρκεια, ολιγωρία, αδιαφορία και αναβλητικότητα στην αντιμετώπιση του όλου θέματος. Έκδηλα, η ευθύνη που καταλογίζω στον Υπουργό Εξωτερικών δεν είναι μόνο θεσμική αλλά και προσωπική». Η ίδια ακριβώς φρασεολογία επαναλαμβάνεται και για τον Υπουργό Άμυνας. Η κορύφωση του Πορίσματος είναι οι ευθύνες που διεξοδικά και απερίφραστα αποδίδει στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας: «[…]Το συμπέρασμα μου είναι ότι η κύρια θεσμική και προσωπική ευθύνη για την τραγωδία και τα συνεπακόλουθα της βαρύνει τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας».

Τι θα κάνει τώρα ο Πρόεδρος Χριστόφιας; Στο διάγγελμά του μετά τη φονική έκρηξη είπε: «Η απαίτηση όλων είναι να εντοπιστούν και να αποδοθούν οι ευθύνες, όποιους κι αν αυτές βαρύνουν, από το χαμηλότερο μέχρι το ανώτατο επίπεδο. Οι ευθύνες, σας διαβεβαιώ, θα αποδοθούν και θα αναληφθούν!». Το περιμένουμε...