Το Μνημόνιο, τα παράδοξα, και η θεσμική παρακμή

Μια μέρα πριν τις πρόσφατες εκλογές, ο συνομιλητής μου σε ένα από τα καφενεία του Καρπενησίου ήταν κατηγορηματικός: «αξίζει μια δεύτερη ευκαιρία». Κατάλαβα τι εννοούσε όταν πετάχτηκε ένας άλλος: «Ο Τσίπρας έδωσε μάχη για μας. Τον εκβίασαν, δεν είχε άλλη επιλογή».

Ξέρουν ότι υπέγραψε το τρίτο Μνημόνιο, ότι η ζωή τους θα γίνει ακόμα πιο δύσκολη, αλλά δεν θεωρούν υπεύθυνο τον Τσίπρα γι αυτό. Χρησιμοποιούν έναν οικείο, οιονεί ανιμιστικό τρόπο σκέψης για να κατασκευάσουν ένα ανακουφιστικό σχήμα ερμηνείας: οι «εκδικητικοί» δανειστές, οι συνωμοτικές ξένες δυνάμεις, τα εγχώρια λαμόγια, οι εσωτερικοί προδότες, τα «μεγάλα» και τα «μικρά ψάρια». Ο Τσίπρας τους κέρδισε όχι με τη δύναμη των επιχειρημάτων του αλλά με τον πρωτογονισμό της ρητορικής του.

Δεν είναι ο πρώτος, ούτε ο τελευταίος. Στην πρόσφατη πολιτική ιστορία, ο Ανδρέας Παπανδρέου καθιέρωσε έναν λαϊκιστικό τρόπο προσέγγισης του λαϊκού αισθήματος που κατέστη υποδειγματικός ακόμη και για τους αντιπάλους του. Σχεδόν κανένας έλληνας πρωθυπουργός δεν εξελέγη χωρίς να εκφέρει δημαγωγικό-λαϊκιστικό λόγο. Ο Τσίπρας σήμερα είναι η πολιτική μετενσάρκωση του Ανδρέα Παπανδρέου. Η ιδιομορφία του ΣΥΡΙΖΑ δεν πρέπει να επισκιάσει το γεγονός ότι οι πρακτικές του αντλούν από βαθύτερους, ιστορικά εμπεδωμένους τρόπους σκέψης και αισθήματος.

Η διαχείριση του τρίτου Μνημονίου φέρει το αποτύπωμα του εγχώριου αριστερού λαϊκισμού. Επανειλημμένα ο κ. Τσίπρας έχει πει ότι «εκβιάστηκε» να υπογράψει μια συμφωνία που απεχθάνεται («Δεν μας ανήκουν αυτά τα μέτρα, απλά μας υποχρέωσαν να τα δεχθούμε»). Το προεκλογικό πρόγραμμα του ΣΥΡΙΖΑ, αναφέρεται σε ένα «παράλληλο πρόγραμμα», η δε υπογραφή του Μνημονίου περιγράφεται ως «τακτικός και πρόσκαιρος συμβιβασμός, [ο οποίος διατηρεί] ζωντανή τη δυνατότητα κατίσχυσης [στο μέλλον]». Οι πανεπιστημιακοί που υπέγραψαν προεκλογικό κείμενο στήριξης του ΣΥΡΙΖΑ είναι σαφείς: «Αναγνωρίζουμε τις συνέπειες της συνθηκολόγησης. Δεν τις εσωτερικεύουμε ως ιδεολογία. Αγωνιζόμαστε για να τις υπερβούμε». Με άλλα λόγια, εντελώς πρακτικά, ο ΣΥΡΙΖΑ θα εφαρμόσει το Μνημόνιο υπονομεύοντάς το!

Πρόκειται για το κλασικό πρόβλημα του «διπλού δεσμού» που συναντούμε στις ανθρώπινες συμπεριφορές: η εκφορά αναιρεί το περιεχόμενο του μηνύματος (π.χ. «να είσαι αυθόρμητος»). Εφόσον ο κ. Τσίπρας θεωρεί το Μνημόνιο καταστροφικό για τη χώρα, είναι σα να λέει: ‘Για να σώσω τη χώρα έπρεπε να την καταστρέψω [να υπογράψω το μνημόνιο]’. Αυτή η παράδοξη λογική παράγει αντιφάσεις και παλινωδίες, θα μειώσει την κυβερνητική αποτελεσματικότητα, και θα εξανεμίσει την ελάχιστη εθνική αξιοπιστία.

Όσοι αισιόδοξα έσπευσαν να αναγγείλουν τον τερματισμό της αντίθεσης «μνημονιακό-αντιμνημονιακό μέτωπο» κάνουν λάθος. Η αντίθεση αυτή, ενώ μέχρι τώρα ήταν ‘εξωτερική’ (δηλαδή αφορούσε στην αντίθεση κομμάτων), τώρα εσωτερικεύεται από το κυβερνητικό σχήμα. Αρνούμενοι να «εσωτερικεύσουν» τη λογική του Μνημονίου που υπέγραψαν, οι μέχρι χθες αντιμνημονιακοί εσωτερικεύουν την ίδια την αντίθεση (Μνημόνιο-Αντιμνημόνιο), στην οποία οφείλουν την ύπαρξή τους. Ως εκ τούτου, η κυβερνητική συμπεριφορά θα καταστεί παράδοξη και ανερμάτιστη. Επιπλέον, προκειμένου να αποκρυβεί η παραδοξότητά της (καθότι κοστίζει πολιτικά) θα τονίζεται όλο και περισσότερο το εγχώριας εμπνεύσεως «παράλληλο πρόγραμμα».

Τι θα σημαίνει αυτό στην πράξη; Έχουμε ήδη δει μερικά δείγματα. Η σύμπραξη με τους «Ανεξάρτητους Έλληνες» δεν είναι «παράλογη», όπως ισχυρίστηκε ο κ. Σούλτς. Οι ξένοι ερμηνεύουν τον ΣΥΡΙΖΑ με βάση τις βορειοευρωπαϊκές εμπειρίες, αγνοώντας ότι ο αριστερός λόγος στην Ελλάδα διαπλάθεται στα ιστορικά συμφραζόμενα του ελληνικού εθνολαϊκισμού. Δεν αντιλαμβάνονται ότι με την επιλογή κυβερνητικού εταίρου ο κ. Τσίπρας όχι μόνο θέλει νάχει το κεφάλι του ήσυχο συνεργαζόμενος με ένα κόμμα που το μόνο που το ενδιαφέρει είναι η θεσιθηρία, αλλά, με την επιλογή αυτή, διακηρύσσει την «ανεξαρτησία» του από τις επιταγές της «νεοφιλελεύθερης» Ευρώπης που τον υποχρέωσε σε «συνθηκολόγηση». Είναι υπαρξιακή ανάγκη γα τον ίδιο να τονίζει, όπου μπορεί, τη διαφορετικότητά του. Η ανορθόδοξη επιλογή Καμμένου είναι αντίσταση στην ευρωπαϊκή ορθοδοξία.

Θα δούμε κι άλλα τέτοια. Η κυβέρνηση Τσίπρα-Καμένου θα αναζητήσει τρόπους να αφήσει το δικό της, εκτός Μνημονίου, «αποτύπωμα» στην ελληνική κοινωνία, σε τομείς που ελέγχει η ίδια. Θα δούμε την έξαρση του εθνολαϊκισμού στην παιδεία, το κράτος, τα ΜΜΕ, και την εξωτερική πολιτική. Όπου μπορούν, θα διαφοροποιούνται από τη Μνημονιακή λογική – θα «ματώνουν», όπως λένε, για το «λαό». Η μαζοχιστική γλώσσα αποκαλύπτει όχι μόνο χονδροειδή σκέψη αλλά και διάθεση απόκρυψης: δεν έχουν το θάρρος να πουν στον πολίτη ευθέως ότι δεν έχουν να του υποσχεθούν παρά μόνο ιδρώτα, δάκρυα και αίμα.

Το απρόθετο αποτέλεσμα των εμπρόθετων επιλογών των πολιτών θα είναι η συνέχιση της οικονομικής εξαθλίωσης και της θεσμικής παρακμής. Η Ελλάδα αδυνατεί να κάνει το άλμα που χρειάζεται. Οι συνέπειες θα γίνουν ορατές σύντομα. Δεν υπάρχουν επιλογές χωρίς κόστος.