Η χώρα που ποτέ δεν μαθαίνει

Στο εξαίρετο δοκίμιό του «Μονοπάτια στην Ομίχλη», ο Μίλαν Κούντερα μας θυμίζει ότι η ανθρώπινη δράση πάντοτε λαμβάνει χώρα στην ομίχλη, χωρίς ποτέ ο δρων να γνωρίζει με βεβαιότητα τι θα φέρει η επόμενη στιγμή. Όταν, όμως, κρίνει κάποιος τις ανθρώπινες πράξεις εκ των υστέρων, «δεν βλέπει ομίχλη στο δρόμο τους»· το περίγραμμα των επιλογών θεωρείται σαφές. Τη στιγμή της πράξης δεν αναλύεις· δρας μέσα στην ομίχλη της αβεβαιότητας. Αλλά τη στιγμή της αξιολόγησης, με σχετική καθαρότητα πλέον, δεν πρέπει ούτε να απλοποιείς, ούτε να εθελοτυφλείς, αν σε ενδιαφέρει, μέσα από την ανάλυση, να γίνεις καλύτερος την επόμενη φορά που θα αναλάβεις δράση. Όπως είπε ο Κίρκεγκωρ, ζούμε υποχρεωτικά τη ζωή μας μπροστά, αλλά την κατανοούμε προς τα πίσω.

Την επομένη των πιο καταστροφικών πυρκαγιών που έπληξαν ποτέ τη χώρα είναι ευκολότερο να δούμε τι πήγε λάθος. Αρκεί φυσικά να το θέλουμε. Ακούγεται εύκολο, αλλά δεν είναι. Οι καταστροφές ενεργοποιούν ψυχολογικούς μηχανισμούς δημιουργίας νοήματος στα άτομα – γιατί συνέβη αυτό; πως ήταν δυνατόν;- οι οποίοι συχνά καταλήγουν είτε σε δεισιδαιμονίες, είτε σε θεωρίες συνωμοσίας. Δραματικά γεγονότα θεωρείται ότι έχουν υποχρεωτικά δραματικές αιτίες, γι αυτό και συχνά οι μεγάλες καταστροφές θεωρούνται θεϊκές πράξεις για ανθρώπινες αμαρτίες ή προϊόντα καλά οργανωμένων συνωμοσιών. Ο σεισμός του 1999 στην Τουρκία ερμηνεύθηκε από τον τότε Πρόεδρο Ντεμιρέλ ως «οργή Θεού». Η τρομοκρατική επίθεση στις 11/9 κατά των ΗΠΑ εκλήφθηκε από ορισμένους ως συνωμοσία της Αμερικανικής κυβέρνησης κατά των πολιτών της. Η καταστροφή της Νέας Ορλεάνης από τον τυφώνα «Κατρίνα» το 2005 θεωρήθηκε από τον Λ. Φάρακαν, έναν εξτρεμιστή ηγέτη των μαύρων στις ΗΠΑ, ως «σκόπιμη» ενέργεια της κυβέρνησης για να «καταστρέψει» τους Αφρο-αμερικανούς κατοίκους της Νέας Ορλεάνης. Η παράνοια δεν έχει όρια.

Αν θέλουμε να μάθουμε κάτι από τις πρόσφατες πυρκαγιές, πρέπει να παραμερίσουμε την παρανοϊκή συνωμοσιολογία, γιατί απλούστατα δεν θα μας κάνει καλύτερους διαχειριστές κρίσεων στο μέλλον. Πρέπει να επιλέξουμε μια ορθολογική γλώσσα η οποία θα μας βοηθήσει να δούμε τις θεσμικές και ηγετικές αστοχίες μας αναφορικά με τη συνολική διαχείριση των πυρκαγιών, και να θέσουμε τις αστοχίες αυτές σε ένα γενικότερο πλαίσιο οργάνωσης του δημόσιου βίου. Αυτό κάνει ο ορθολογικός άνθρωπος.

Ορθολογική αποτίμηση κρίσεων

Δυστυχώς η ορθολογική αποτίμηση κρίσεων δεν γίνεται συστηματικά στη χώρα μας κι αυτό είναι μια μεγάλη διαρκής ανεπάρκεια της κρατικής μηχανής, αφού της στερεί ένα σημαντικό μηχανισμό βελτίωσης. Αν θέσετε λ.χ. το απλό ερώτημα, «τι μάθαμε από την καταστροφή της Πεντέλης το 1998 ή τις πυρκαγιές της Μάνης και της Χαλκιδικής το 2006;», η απάντηση, δυστυχώς, είναι: «πολύ λίγα». Στην Ελλάδα δεν υπάρχει η πρακτική της επίσημης διερεύνησης κρίσεων προκειμένου να μάθει η κρατική μηχανή (και η κοινωνία) τι έπρεπε να είχε γίνει, τι έγινε, και γιατί. Μαθαίνω σημαίνει ότι συγκρίνω το σχέδιό μου με την πραγματικότητα που αντιμετώπισα έτσι ώστε να κάνω το σχέδιό μου και τον τρόπο εφαρμογής του καλύτερα στο μέλλον.

Η εντυπωσιακή Έκθεση του Αμερικανικού Κογκρέσου αναφορικά με τη διερεύνηση των αιτίων της ανεπαρκούς αντιμετώπισης του τυφώνα «Κατρίνα», του δεύτερου πιο φονικού τυφώνα στην ιστορία των ΗΠΑ, που προκάλεσε 1836 νεκρούς, ζημίες ύψους 81.2 δισ. δολαρίων, και τη σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή της Νέας Ορλεάνης, είναι ένα έξοχο παράδειγμα πως, σε μια σοβαρή χώρα, η κρατική μηχανή μπορεί να μαθαίνει από τα λάθη της.

Η κύρια αιτία της ανεπαρκούς αντιμετώπισης του «Κατρίνα» ήταν, σύμφωνα με την Έκθεση, η αποτυχία των αρμοδίων να αναλάβουν «έγκαιρες πρωτοβουλίες». Σε μεγάλο βαθμό αυτό οφείλονταν στα «πληροφοριακά κενά» και την «αποτυχία της ηγεσίας». Οι κατάλληλες πληροφορίες δεν πήγαν εγκαίρως στους κατάλληλους ανθρώπους για να πάρουν αποφάσεις. Αλλά και εκεί που δόθηκε έγκαιρη πληροφόρηση, μερικοί ηγέτες επέδειξαν απαράδεκτη ολιγωρία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα, ο Υπουργός Εσωτερικής Ασφάλειας ο οποίος επικρίνεται για ολιγωρία· ο Φορέας Διαχείρισης Εκτάκτων Αναγκών που στηλιτεύεται για κακό συντονισμό με άλλους φορείς· ο δήμαρχος της Νέας Ορλεάνης και η κυβερνήτης της Λουϊζιάνας που κατακρίνονται για αναποφασιστικότητα σε ότι αφορά στην εκκένωση της Νέας Ορλεάνης, γεγονός που οδήγησε σε αποφεύξιμους θανάτους. Όπως δηκτικά επισημαίνει η Έκθεση, οι αξιωματούχοι σε όλα τα επίπεδα φάνηκε να περιμένουν την καταστροφή που θα ταίριαζε στα σχέδιά τους, αντί να προσαρμόσουν τα σχέδιά τους σε μια ομολογουμένως πρωτοφανή καταστροφή. Η δημιουργική πρωτοβουλία σώζει, η ολιγωρία σκοτώνει.

Αμφιβάλλω αν θα βρείτε κάποια αντίστοιχη Ελληνική Έκθεση για τη φωτιά της Πεντέλης ή της Χαλκιδικής· ούτε, είμαι βέβαιος, θα διερευνηθεί συστηματικά η αποδεδειγμένα κακή διαχείριση των φετινών καταστροφικών πυρκαγιών. Ο λόγος είναι ότι σε ένα υπερ-πολιτικοποιημένο περιβάλλον όπως το ελληνικό, η οργανωτική-διοικητική διάσταση των ατυχημάτων και των κρίσεων τείνει να υποβαθμίζεται. Κυριαρχούν η κομματική πόλωση και η προπαγανδιστική διαχείριση, όχι η ορθολογική θεσμική μάθηση. Τα «τυφλά σημεία» του πολιτικού μας συστήματος θέτουν τα όρια εντός των οποίων εγκλωβίζονται οι ενέργειές μας. Η πολιτική μας κουλτούρα αναπόφευκτα αποτυπώνεται στη δημόσια πολιτική.

Ο συντονισμός και οι προϋποθέσεις του

Ένα σύστημα που δεν μαθαίνει, τείνει να επαναλαμβάνει τα ίδια λάθη. Αν δε η κρίση που διαχειρίζεται είναι μεγάλη, τότε τα λάθη έχουν κολοσσιαίες συνέπειες. Τα είδαμε ξανά στις φετινές πυρκαγιές. Στη διάρκεια της κρίσης το κύριο πρόβλημα ήταν, όπως και πέρυσι, η έλλειψη συντονισμού μεταξύ των αρμόδιων φορέων. Ο κακός συντονισμός ήταν απόρροια τριών, κυρίως, παραγόντων.

Πρώτον, ασαφείς και αλληλοεπικαλυπτόμενοι ρόλοι μεταξύ δήμων, νομαρχιών, περιφερειών και κεντρικού κράτους. Δεν είναι ξεκάθαρο ποιος κάνει κουμάντο, πότε και που. Δεύτερον, ασαφείς διαδικασίες. Η Πυροσβεστική, η Αστυνομία, η Πολιτική Προστασία και οι Δασικές Υπηρεσίες οφείλουν να ακολουθούν ξεκάθαρες διαδικασίες μέσα από τις οποίες επικαιροποιούν και μοιράζονται τη γνώση τους, λαμβάνουν κοινές αποφάσεις, ενισχύουν την ετοιμότητά τους και σχηματίζουν μια συνολική εικόνα μέσα στην οποία εντάσσουν και το δικό τους ρόλο. Τρίτον, η ισχνή συναντίληψη – η μη καλλιέργεια μιας κοινής κουλτούρας ετοιμότητας, καλής οργάνωσης και επαγγελματικής διοίκησης, η οποία θα στοχεύει σε συγκεκριμένα αποτελέσματα. Ο διαχωρισμός της πυρόσβεσης από την πρόληψη μάλλον είναι χρήσιμος, αλλά απαιτεί εξαιρετικό συντονισμό μεταξύ Πυροσβεστικής και Δασικής Υπηρεσίας. Όσο αυξάνεται η εξειδίκευση, άλλο τόσο πρέπει να αυξάνεται ο συντονισμός για να παράγονται καλά αποτελέσματα. Η Πολιτική Προστασία στις περισσότερες νομαρχίες είναι αστεία: πρόκειται για μια υποβαθμισμένη υπηρεσία, στην οποία υπηρετούν ελάχιστοι, συνήθως ανεκπαίδευτοι, υπάλληλοι, οι οποίοι κάθε άλλο παρά μάνατζερ κρίσεων είναι. Δεν υπάρχει νοοτροπία επαγγελματικής διαχείρισης κρίσεων, σύγχρονα πληροφοριακά συστήματα, κουλτούρα αποτελεσματικότητας.

Ο καλός συντονισμός απαιτεί μερικές προϋποθέσεις: επάρκεια πόρων, πληροφοριών και ηγεσίας. Αν σου λείπει το ένα τρίτο της πυροσβεστικής δύναμης που έπρεπε να έχεις, θα είσαι αναποτελεσματικός, όσο ηρωικοί κι αν είναι οι πυροσβέστες σου. Αν περικόπτεις τις δημόσιες δαπάνες και μειώνεις στο μισό τις δαπάνες του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων, γιατί αυτό επέβαλλε η ασύνετη «απογραφή» σου, ζωτικές δημόσιες υπηρεσίες θα μαραζώσουν. Αν αποστράτευσες τα δύο τρίτα των έμπειρων αξιωματικών σου στην Πυροσβεστική για να προωθήσεις τους κομματικούς σου φίλους, τότε στέρησες το Σώμα από πολύτιμη εμπειρία. Σε έκτακτες ανάγκες, δείχνουν οι σχετικές ψυχολογικές μελέτες, η διαίσθηση, η φαντασία και η ευελιξία εκ μέρους των ληπτών αποφάσεων είναι τα σημαντικότερα προσόντα που πρέπει να διαθέτουν· και τα τρία καλλιεργούνται με την εμπειρία. Αν δεν έχεις λεπτομερείς χάρτες κάθε περιοχής κι αν δεν έχεις συστήματα ταχύτατης πληροφόρησης για την ανίχνευση και εξέλιξη πυρκαγιών, μην εκπλήσσεσαι που οι φωτιές έχουν θεριέψει όταν εσύ επεμβαίνεις. Αν, τέλος, έχεις τις σχετικές πληροφορίες, όπως συνέβη με την Αρχαία Ολυμπία, για την οποία η Πυροσβεστική γνώριζε ήδη από τις 24/8, μετά από εκκλήσεις των αρχαιολόγων, ότι η φωτιά πλησιάζει, και ολιγωρείς, είτε γιατί είσαι αναποφάσιστος, είτε γιατί δεν έχεις ξεκάθαρες προτεραιότητες, τότε είσαι ένας ανεπαρκής ηγέτης.

Θα υπάρχουν πάντοτε κρίσεις που υπερβαίνουν την ικανότητα οποιουδήποτε ανθρώπινου συστήματος, αυτό είναι αλήθεια. Το ερώτημα είναι τι μαθαίνει κανείς από αυτές και πως ενσωματώνει τα μαθήματα στη δράση του. Η θεσμική μάθηση χρειάζεται κίνητρα και αξίες. Ένας αποδεδειγμένα ανεπαρκής υπουργός απολύεται, όσο κομματικά αφοσιωμένος κι αν είναι. Πως είπε πρόσφατα ο Πρόεδρος Σαρκοζί; «Η αφοσίωση είναι ένα συναίσθημα. Η αποτελεσματικότητα χρειάζεται για τη διακυβέρνηση». Μια κομματικοποιημένη και φατριασμένη δημόσια υπηρεσία δεν έχει κανένα κίνητρο να βελτιώσει την αποτελεσματικότητά της, αφού οι αμοιβές και οι τιμωρίες δεν προέρχονται από έναν επαγγελματικό κώδικα αξιών αλλά από εξω-υπηρεσιακές πηγές. Σχετικές οικολογικές μελέτες δείχνουν ότι η πρόληψη και διαχείριση δασικών πυρκαγιών είναι χειρότερη σε χώρες υψηλής διαφθοράς, όπως λ.χ. η Ινδονησία, η Καμπότζη και η Γουατεμάλα. Καλό θα ήταν να μην προστεθεί και η Ελλάδα σε αυτή τη λίστα.

Όσο η δημόσια ζωή σε εθνικό και τοπικό επίπεδο δεν διέπεται από μια κουλτούρα αποτελεσματικότητας, επαγγελματισμού, αξιοκρατίας και διαρκούς βελτίωσης για την προαγωγή του κοινού καλού, αλλά παγιδεύεται στην εντυπωσιοθηρία, τον κομματισμό και τη διαπλοκή, τόσο οι δημόσιοι θεσμοί που διαχειρίζονται τα συλλογικά αγαθά θα αποτυπώνουν αυτό το παρακμιακό και βαθιά ανορθολογικό ήθος στη λειτουργία τους. Στην καμένη Πελοπόννησο βλέπουμε το συλλογικό μας εαυτό.

Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή, 2 Σεπτεμβρίου 2007