Πώς να ΜΗ σκέπτεσαι στρατηγικά! Η τέχνη του Γ.Παπανδρέου να πυροβολεί τον εαυτό του στα πόδια

Όσοι παρακολουθούν δια μακρόν τις εξελίξεις στον ΠΑΣΟΚ δεν πρέπει να εξεπλάγησαν με το τελευταίο φιάσκο του Γ. Παπανδρέου – την αιφνιδιαστική πρωτοβουλία του να ζητήσει ψήφο εμπιστοσύνης από την κοινοβουλευτική ομάδα του κόμματός του και τις αντιδράσεις που προκάλεσε. Ο κ.Παπανδρέου απέδειξε ότι δεν διαθέτει, δυστυχώς, ανεπτυγμένη στρατηγική σκέψη, ένα από τα σημαντικότερα γνωρίσματα ενός ηγέτη. Τι σημαίνει στρατηγική σκέψη; Κατ’ ελάχιστον, να έχεις ένα στόχο στο μυαλό σου και όλες οι κινήσεις σου να συνδέονται λογικά για την επίτευξη αυτού του στόχου. Η στρατηγική όμως δεν είναι μια μοναχική δραστηριότητα, καθότι συνήθως εκτυλίσσεται σε ένα ανταγωνιστικό πεδίο στο οποίο υπάρχουν και άλλοι παίκτες με αντίπαλες στρατηγικές. Όπως παρατηρούν οι καθηγητές Αβινας Ντίξιτ και Μπάρι Νεϊλμπαφ στο βιβλίο τους «Πώς να Σκέπτεστε Στρατηγικά» (Καστανιώτης, 2001) η ουσία ενός στρατηγικού παιγνίου είναι η αλληλεξάρτηση των αποφάσεων των παικτών.

Το στρατηγικό παίγνιο, εν προκειμένω, είναι η αντιπαράθεση του κ.Παπανδρέου με τον κ.Βενιζέλο για την προεδρία του κόμματος. Η διαδικασία έχει καθορισθεί, οι κύριοι αντίπαλοι είναι γνωστοί. Στο πλαίσιο αυτού του ανταγωνιστικού παιγνίου, η αλληλεξάρτηση των παικτών είναι διαδοχική. Αυτό σημαίνει ότι οι παίκτες κάνουν κινήσεις εναλλάξ: αν εγώ κάνω αυτό, ο αντίπαλός μου θα κάνει εκείνο, στη συνέχεια εγώ πρέπει να κάνω τούτο, κλπ. Κρίσιμο σημείο σε παίγνια διαδοχικής αλληλεξάρτησης είναι οι παίκτες να σκέπτονται τις μελλοντικές κινήσεις τους σε βάθος χρόνου. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει κανείς να προβλέψει τις αντιδράσεις του αντιπάλου του στις αρχικές του κινήσεις και να διαμορφώσει τη δική του βέλτιστη στρατηγική.

Τι έκανε ο κ.Παπανδρέου με την ψήφο εμπιστοσύνης; Προέβη σε μια κίνηση στην οποία ο αντίπαλός του, πιθανότατα, θα αντιδρούσε αρνητικά. Οι κκ. Παπανδρέου και Βενιζέλος είναι εσωκομματικοί αντίπαλοι στις εκλογές της 11^ης Νοεμβρίου 2007 για την προεδρία του ΠΑΣΟΚ. Τα πνεύματα έχουν ήδη οξυνθεί. Ο κ.Βενιζέλος δεν χάνει ευκαιρίες να επικρίνει δημοσίως τον πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ και να προβάλλει την υποψηφιότητά του. Γιατί ο κ.Βενιζέλος και οι βουλευτές που επηρεάζει (τουλάχιστον 20 τον αριθμό) να δώσουν ψήφο εμπιστοσύνης σήμερα σε αυτόν στον οποίο θα αντιπαρατεθούν αύριο; Δεν θα τους συνέφερε να εκφρασθεί η δυσπιστία μέρους της κοινοβουλευτικής ομάδας του ΠΑΣΟΚ τώρα έτσι ώστε να υποσκαφθεί περαιτέρω το κύρος του αρχηγού και να καταστεί έτσι ένας ευκολότερος αντίπαλος σε ενάμιση μήνα; Επιπλέον, όσοι δεν έχουν καταλήξει ακόμα ποιόν από τους δύο διεκδικητές θα υποστηρίξουν στις 11 Νοεμβρίου, δεν θα ετίθεντο, εντελώς αιφνιδιαστικά, σε μια διαδικασία που δεν έχει συμφωνηθεί, ενώπιον ενός εκβιαστικού διλήμματος που μπορεί να οδηγούσε μερικούς στη λευκή ψήφο;

Πολύ απλά, η πιθανότερη αντίδραση στην κίνηση του Γ.Παπανδρέου, αν πράγματι στηνόταν η κάλπη της ψηφοφορίας, θα ήταν να εισπράξει έναν όχι ευκαταφρόνητο αριθμό αρνητικών ψήφων από τους Βενιζελικούς και λευκών από τους ουδέτερους, αναποφάσιστους και «τριτοπολικούς». Τότε, ποια θα ήταν η επόμενή του κίνηση; Ένας αρχηγός που αμφισβητείται από σημαντική μερίδα της κοινοβουλευτικής ομάδας του κόμματός του (και μάλιστα τόσο καθαρά: με άρνηση παροχής ψήφου εμπιστοσύνης), δεν μπορεί να σταθεί – παραιτείται. Άρα, άνθρακες ο θησαυρός.

Αν πάλι, δεν παραιτούνταν, θα μειωνόταν περαιτέρω το κύρος του, καθότι θα τελούσε υπό ανοιχτή αμφισβήτηση. Πως θα στηνόταν μπροστά στον Καραμανλή στις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησης; Επιπλέον, η αμφισβήτηση στο πρόσωπό του, πιθανότατα, θα διογκώνονταν, ιδιαίτερα μάλιστα όταν τα κανάλια θα «έπαιζαν» για μέρες αυτό το θέμα και οι βουλευτές του ΠΑΣΟΚ θα πιέζονταν να πάρουν θέση.

Ο κ.Παπανδρέου φέρεται να δήλωσε σε συνεργάτες του ότι η παροχή ψήφου εμπιστοσύνης «είναι ζήτημα προσωπικής ευθιξίας» («Καθημερινή», 27/9/2007). «Όταν κάποιοι με αμφισβητούν ευθέως στα κανάλια πρέπει να έχουν το θάρρος να το κάνουν και στη Βουλή. Δεν μπορεί να λέει ο Βενιζέλος ότι θα πάμε συντεταγμένα στις προγραμματικές δηλώσεις και όσοι τον υποστηρίζουν να μου ζητούν από τα κανάλια να παραιτηθώ. Αυτό το θέατρο πρέπει να τελειώσει» (ο.π.). Δυστυχώς, ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ δεν κατανοεί ότι το «θέατρο» είναι ουσιώδες και ανεξάλειπτο στοιχείο της πολιτικής διαδικασίας. Από τη στιγμή που είναι υποψήφιος στις εκλογές για την προεδρία του κόμματος στις 11 Νοεμβρίου, τίθεται, κατ΄ ανάγκην, υπό μερική, τουλάχιστον, αμφισβήτηση. Αυτό σημαίνει εκλογές: προβληματισμός, αμφισβήτηση, επιλογές. Για κάποιους, εντός και εκτός της κοινοβουλευτικής ομάδας, ο κ.Παπανδρέου δεν πρέπει να ηγείται του κόμματος και γι αυτό έχουν ήδη συσπειρωθεί γύρω από μια εναλλακτική υποψηφιότητα. Οι εκλογές θέτουν κατ΄ ανάγκη τον φορέα που ασκεί θεσμική εξουσία υπό αμφισβήτηση.

Συγχρόνως, όμως, το εσωκομματικό παίγνιο εκτυλίσσεται μέσα σε ένα ευρύτερο πολιτικό παίγνιο, στο οποίο μετέχουν και ανταγωνίζονται για ισχύ διάφορα κόμματα. Γι αυτό το λόγο η εσωκομματική αμφισβήτηση του κ.Παπανδρέου είναι προσεκτική – είναι υποχρεωμένοι αυτοί που τον αμφισβητούν να το κάνουν χωρίς να θεωρηθεί ότι υπονομεύουν την ενότητα του κόμματός τους, αφού, αν διαρραγεί η ενότητα, υποσκάπτεται η ισχύς του κόμματος στο ευρύτερο πολιτικό παίγνιο. Το «θέατρο» - δηλαδή να επικρίνεις τον αρχηγό του κόμματος και υποψήφιο στις εσωκομματικές εκλογές και, συγχρόνως, να μεριμνάς για την ενιαία έκφραση και ισχυρή παρουσία του κόμματός σου στο ευρύτερο πολιτικό παίγνιο που διεξάγεται στο Κοινοβούλιο - είναι η βέλτιστη στρατηγική. Φυσικά οι δύο αυτές στάσεις είναι αντιφατικές και γι αυτό, άλλωστε, δεν διαρκεί η συνύπαρξή τους για πολύ. Για περιορισμένο χρονικό διάστημα, όμως, αυτή η αντιφατικότητα είναι εγγενώς αξεπέραστη. Η προσπάθεια του κ.Παπανδρέου να άρει την αντιφατικότητα, ζητώντας ψήφο εμπιστοσύνης στο πρόσωπό του πριν τις εκλογές της 11^ης Νοεμβρίου, δημιούργησε μεγαλύτερα προβλήματα, όπως φάνηκε και στην επεισοδιακή συνεδρίαση της κοινοβουλευτικής ομάδας του κόμματός του.

Ο κύριος αντίπαλός του, ο κ. Βενιζέλος, έξυπνα, δεν σήκωσε το γάντι. Γνωρίζοντας ότι έχει επικριθεί από πολλούς «πράσινους» για την ορμητικότητά του και την ένταση με την οποία προέβαλλε την υποψηφιότητά του, θέτοντας το προσωπικό του συμφέρον πάνω από το κομματικό, άδραξε την ευκαιρία να εμφανισθεί «ενωτικός». Κάλεσε τον κ.Παπανδρέου να αποσύρει την πρόταση για να μη διχαστεί το κόμμα. Το ίδιο έκαναν και οι κκ.Κακλαμάνης και Σημίτης, οι οποίοι, μη έχοντας πάρει θέση υπέρ του ενός ή άλλου υποψηφίου, δεν ήθελαν να εμφανισθεί το κόμμα προς τα έξω διχασμένο, τουλάχιστον όχι πριν τις 11 Νοεμβρίου.

Σε σχετική ερώτηση του βουλευτή κ.Α. Λοβέρδου, ο κ.Παπανδρέου απάντησε: «Δεν διχάζουν οι δημοκρατικές διαδικασίες» (ο.π.). Είναι τόσο απλοϊκή η αντίληψη του προέδρου του ΠΑΣΟΚ για τις δημοκρατικές διαδικασίες που δυσκολεύεται να αντιληφθεί ότι, μετέχοντας σε μια δημοκρατική διαδικασία, κατ΄ ανάγκην καλούμαστε να πάρουμε θέση υπέρ του Α ή του Β, άρα κατ΄ ανάγκην διαιρούμαστε ως προς τις επιλογές μας. Αυτό είναι και το πρόβλημα σε χώρες χωρίς δημοκρατική παράδοση, στις οποίες οι εκλογές όχι μόνο διαιρούν αλλά διχάζουν και οδηγούν σε βίαιες συγκρούσεις (π.χ. Αλβανία, Ουκρανία, Ζιμπάμπουε). Για να μην οδηγηθεί η διαίρεση σε διχασμό, απαιτούνται μερικές προϋποθέσεις, κυρίως να αποδεχόμαστε όλοι τη μεθοδολογία της δημοκρατικής διαδικασίας και η ψηφοφορία να μην διεξάγεται σε έντονα πολωτικό κλίμα γιατί τότε οι επιλογές αποκτούν σχεδόν υπαρξιακό χαρακτήρα (π.χ. δημοψήφισμα για το σχέδιο Αννάν στην Κύπρο).

Στα συμφραζόμενα του ΠΑΣΟΚ, παρεμβάλλοντας αιφνιδιαστικά μια διαδικασία παροχής ψήφου εμπιστοσύνης από τους βουλευτές στη συμφωνημένη διαδικασία εκλογής προέδρου από τη «βάση», οι ψηφοφόροι βουλευτές εκλήθησαν να προ-δεσμευθούν για την τελική τους επιλογή, χωρίς να έχει συμφωνηθεί εκ των προτέρων η διαδικασία (αφού η πρωτοβουλία του κ.Παπανδρέου ήταν αιφνιδιαστική), δίχως να έχει προηγηθεί η σχετική διαβούλευση που συνοδεύει κάθε δημοκρατική διαδικασία, και χωρίς οι βουλευτές να έχουν το δικαίωμα επιλογής εναλλακτικών υποψηφίων (εξ ορισμού αδύνατον σε μια διαδικασία ψηφοφορίας εμπιστοσύνης στον αρχηγό). Γι αυτό το λόγο, αυτή η συγκεκριμένη διαδικασία παροχής ψήφου εμπιστοσύνης εξελήφθη από πολλούς στην κοινοβουλευτική ομάδα του ΠΑΣΟΚ ως προσπάθεια υφαρπαγής της ψήφου τους και αντέδρασαν αναλόγως. Ότι οι δημοκρατικές διαδικασίες, αν δεν συντρέχουν οι ανάλογες προϋποθέσεις, ενδέχεται να διχάσουν, αποκαλύφθηκε θορυβωδώς στη συνεδρίαση της κοινοβουλευτικής ομάδας του ΠΑΣΟΚ και στο βαλκανικού τύπου αλαλούμ που επακολούθησε (θόρυβος, πηγαδάκια, αποχώρηση και επάνοδος του προέδρου, αποχώρηση αρκετών βουλευτών). Τη στιγμή που όλοι στο ΠΑΣΟΚ μιλάνε για «ενότητα», ο μόνος, τελικά, που εκτέθηκε με την πρότασή του ως μη υπερασπιστής της ήταν ο κατ΄ εξοχήν επιφορτισμένος με την προστασία της – ο πρόεδρος του κόμματος! Μέγα σφάλμα.

Μπροστά στην κατακραυγή, ο κ.Παπανδρέου, αντί να επιδείξει ηγετική τόλμη υποστηρίζοντας την άποψή του μέχρι τέλους, απέσυρε την πρότασή του. Ένα ακόμα στρατηγικό σφάλμα: αν πιστεύεις ότι το «θέατρο πρέπει να τελειώσει», διότι διαφορετικά θεωρείς ότι δεν μπορείς να ασκείς επαρκώς τα προεδρικά καθήκοντά σου, τότε εμμένεις στην άποψή σου και χρησιμοποιείς στρατηγικά το αξίωμά σου να καταστήσεις την άποψή σου αποδεκτή. Αν υποχωρήσεις, δείχνει ότι δεν εννοούσες αυτά τα οποία έλεγες, άρα μειώνεται η αξιοπιστία σου και η συνακόλουθη δύναμη της ηγετικής πειθούς σου. Ο ηγέτης με τις, κατ΄ ομολογία του, «δημοκρατικές ευαισθησίες» που επέμενε να στηθεί κάλπη ψηφοφορίας, έτσι ώστε να εκφρασθούν ανεμπόδιστα οι βουλευτές, κατέληξε να αποδεχθεί τη «δια βοής» εμπιστοσύνη της κοινοβουλευτικής ομάδας, η οποία, τελικά, ούτε «δια βοής» ήταν, αφού μόνον ο κ.Κακλαμάνης εξέφρασε τη «βοή» αυτή και ουδείς άλλος. Η «δημοκρατική διαδικασία» εκφυλίστηκε σε διαδικασία χειροτονίας ιερωμένου! Η πρωτοβουλία του προέδρου του ΠΑΣΟΚ να ζητήσει ψήφο εμπιστοσύνης από τους βουλευτές του, κατέληξε να είναι η εκμαίευση απλώς της ανοχής τους, «ως τις 11 Νοεμβρίου», όπως είπε χαρακτηριστικά ο κ.Κακλαμάνης στην «δια βοής» πρότασή του. Με άλλα λόγια, όλη αυτή η φασαρία έγινε, για να επιβεβαιωθεί ότι, ως τις 11 Νοεμβρίου, το ΠΑΣΟΚ ανέχεται τον κ.Παπανδρέου να ασκεί τα προεδρικά του καθήκοντα! Ψήφος εμπιστοσύνης δεν του δόθηκε. Απλώς δεν καταγράφηκαν αντιδράσεις στην πρόταση του κ.Κακλαμάνη. Δηλαδή, όλη αυτή η φασαρία έγινε για ένα θέμα που ουδείς έγειρε. Το ερώτημα ουδέποτε ετέθη ποιος θάπρεπε να προεδρεύει και να εκπροσωπεί το κόμμα μέχρι τις 11 Νοεμβρίου, αλλά μετά. Η πρωτοβουλία του κ.Παπανδρέου κατέληξε σε φιάσκο.

Από τη σύγκρουση αυτή ο ηγέτης του ΠΑΣΟΚ βγήκε με σημαντικά μειωμένο κύρος: απέδειξε ότι δεν σκέπτεται στρατηγικά, επέδειξε ατολμία στην υποστήριξη της πρότασής του μέχρι τέλους, ώθησε το κόμμα του στα όρια του διχασμού τη στιγμή που όλοι μιλάνε για «ενότητα», έδωσε την ευκαιρία στον κύριο αντίπαλό του να εμφανισθεί «ενωτικός», εξόργισε τους ουδέτερους, και έδωσε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία στα ΜΜΕ να σχολιάζουν για μέρες τα εσωτερικά του ΠΑΣΟΚ και να αμφισβητούν αυτόν τον ίδιο, τροφοδοτώντας έτσι την κομματική εσωστρέφεια.

Δεν είναι η πρώτη φορά που ο κ.Παπανδρέου κάνει ένα τέτοιο στρατηγικό λάθος· υπάρχει πλούσιο παρελθόν. Στις εκλογές του 2004, πρόσφερε γενναιόδωρα τις δύο κορυφαίες θέσεις του ψηφοδελτίου Επικρατείας στους διαπρεπέστερους και συνεπέστερους έλληνες νεοφιλελεύθερους, οι οποίοι, εντελώς καιροσκοπικά, φυσικά τις αποδέχθηκαν. Επρόκειτο για ένα deal από το οποίο κέρδιζαν μόνο αυτοί που, χωρίς την προσφορά του κ.Παπανδρέου, θα έμεναν διαφορετικά εκτός Βουλής (αφού οι συνομιλίες τους με τη «Νέα Δημοκρατία» δεν είχαν ευοδωθεί). Το ΠΑΣΟΚ δεν κέρδισε τίποτα. Στον χειρισμό του άρθρου 16, ο κ.Παπανδρέου επέδειξε στρατηγική ανεπάρκεια: αφού σήκωσε δημοσίως τη σημαία της αναθεώρησης, στη συνέχεια την υπέστειλε μετά από ισχυρές εσωκομματικές αντιδράσεις. Έφερε στο προσκήνιο ως επικεφαλής της προεκλογικής καμπάνιας τον κατ΄ εξοχήν εκπρόσωπο του παλαιού, φθαρμένου και καθεστωτικού ΠΑΣΟΚ, τον κ. Λαλιώτη, τη στιγμή που ο κ.Παπανδρέου μιλούσε (και μιλάει!) για «ανανέωση» και αποβολή της «καθεστωτικής νοοτροπίας». Έχρισε την υπερνομάρχη Αθηνών-Πειραιώς κυρία Γεννηματά πρώτη στο ψηφοδέλτιο Επικρατείας στις εκλογές του 2007, παρά το γνωστό Συνταγματικό κώλυμα που είχε και χαρακτήρισε την απόφαση του Αρείου Πάγου «δικαστικό πραξικόπημα» (!), εμφανίζοντας έτσι το κόμμα του ως μη σεβόμενο τη νομιμότητα και τους θεσμούς, τη στιγμή που διεκδικούσε την ψήφο των πολιτών να κυβερνήσει, δηλαδή να διαχειρισθεί τη νομιμότητα και τους θεσμούς!

Συνήθως δεν συμφωνώ με τον κ.Μητσοτάκη, αλλά φοβάμαι ότι, σε αυτή την περίπτωση, ο επίτιμος είχε δίκιο: ο κ.Παπανδρέου, παρά τις ενδιαφέρουσες και, για τα ελληνικά δεδομένα, ρηξικέλευθες απόψεις του σε αρκετά θέματα, είναι ακατάλληλος να ηγείται ενός κόμματος εξουσίας, το οποίο ενδεχομένως αύριο ίσως του αποφέρει την πρωθυπουργία, από όπου θα χειρισθεί υποθέσεις του κράτους. Στην πολιτική δεν απαιτείται μόνο να έχεις καλές ιδέες αλλά να ξέρεις και να τις υλοποιείς, να διαθέτεις στρατηγική, αυτοπεποίθηση, τόλμη και, τελικά, ευθυκρισία. Το ηγετικό ανάστημα του κ.Παπανδρέου επλήγη ανεπανόρθωτα μετά το φιάσκο της ψήφου εμπιστοσύνης. Διότι, σε τελική ανάλυση, τι είναι η ηγεσία; Η αύρα εμπιστοσύνης με την οποία περιβάλλουμε έναν ηγέτη, η δύναμη της πειθούς την οποία διαθέτει λόγω της αξιοπιστίας του, του κύρους του, και των στρατηγικών επιλογών του. Αν αυτή η αύρα διαλυθεί, αν ο ηγέτης κοντύνει, αν το κύρος του ξεφουσκώσει, ο ηγέτης αποδεικνύεται ένας συνηθισμένος άνθρωπος, κι αυτό είναι αφόρητα κοινότοπο - δεν το αποδεχόμαστε.